Wierde of terp

Vorige week vrijdag schreef de Friese naamkundige Karel Gildemacher een leutig stukje Fries proza in de Leeuwarder Courant. Dit naar aanleiding van de wierden-tentoonstelling in het Groninger Museum.

Gildemacher heeft nogal een lange aanloop met tal van sneren naar Groningen nodig, om op zijn punt te komen. Zo klaagt hij er eerst langwijlig over dat Friesland er op die tentoonstelling bekaaid afkomt. Volgens Gildemacher was het net of ze daar in Groningen dachten: “Lit dy Fryske lulmeiers dy’t sa nedich ek in nij museumgebou ha wolle, sels mar ris wat sjen litte. Gnizend bieten se yn har Gröniger kouke, snúfden wat oer dat útstallinkje yn it Fries Museum.”

Helaas voor Gildemacher is deze voorstelling van zaken ver bezijden de waarheid. Want noch de tentoonstelling, noch het tentoonstellingsboek verzwijgt Friesland. Dat kan ook moeilijk, want er was feitelijk één langgerekt wierdengebied van West-Friesland tot Sleeswijk-Holstein. Wel had het huidige Friesland beter vertegenwoordigd kunnen zijn op de Groningse wierden-tentoonstelling, maar helaas weigerde het Fries Museum enkele topstukken uit te lenen.

Gelukkig is die nogal lange opmaat van Gildemacher ook zijn enige valse noot. Zijn zinrijke punt is, dat het Groninger woord wierde veel beter voldoet dan het Friese terp. Wierde mag dan een heruitvinding van de Groningers zijn om de Friezen een hak te zetten, maar het is volgens Gildemacher wel vreemd, “dat wy de bult dêr’t Holwert op boud is in terp neame.”

Het grondwoord van namen als Holwerd en Ferwerd is immers ‘werd’ of ‘wierde’, wat in het Oud-Fries nog werth was. Als zelfstandige term mag dat ‘werd’ dan in ’t Friesland van rond 1500 uitgestorven zijn, aldus nog steeds Gildemacher, in allerlei Friese plaatsnamen bleef het bewaard.

De naam terp daarentegen komt nooit in plaatsnamen op de Friese klei voor (wel op het zand, bijvoorbeeld in Ureterp). Op de Friese klei noemde men hoger gelegen stukken bouwland aanvankelijk terp, en later beklijfde die naam er abusievelijk voor een nederzetting op een kunstmatig opgeworpen woonhoogte in het kustgebied. En bijna overal in Nederland nam men die vergissing klakkeloos over, “mar net yn Grinslân“!

Op den duur tenminste niet. In de negentiende eeuw hadden ook de Groningers het nog steeds over terpen als ze die bulten bedoelden. Pas vanaf 1907 wordt het woord wierde hier opnieuw gangbaar dankzij de geschriften van archeoloog Van Giffen, die met dat woord wierde ook de Leienaar Holwerda, zijn van origine Friese aartsvijand, wilde treffen. Klaas ter Laan nam dat woord wierde over in zijn Groninger woordenboek, en zodoende vond die term langzamerhand ingang als aanduiding voor Groninger terpen.

De conclusie van Gildemacher: “Ik priizgje de Grinzers dat se wierde der yn krigen hiene. Ik beloofde, ik soe it wurd ek as Frysk ynfiere.”

Helaas verbindt Gildemacher aan dit alleszins gerechtvaardigde streven ook een tamelijk onacceptabele voorwaarde. Als het Noorden straks één landsdeel wordt, moet dat Friesland gaan heten. Al mag Groningen – vooruit dan maar – van dat landsdeel de hoofdstad zijn.