Het verval van Staveren

Ik zag op een nieuwe stadsrechten-pagina dat Staveren van alle Nederlandse steden de oudste stadsrechten heeft. Ze dateren van voor 1068, zodat Staveren als erkende stad nog ouder is dan Utrecht, Deventer en Groningen, die pas in de twaalfde en dertiende eeuw stadsrechten kregen.

Die ouderdom van Staveren als stad verbaasde me, want de plaats stelt hedentendage niet zoveel voor. De kennelijke bloei in de hoge middeleeuwen, en het nadien ingezette verval doen uiteraard meteen denken aan de sage van het vrouwtje van Stavoren, een verhaal dat in de loop der eeuwen sterk aangedikt werd. Want in de oudste versie, opgetekend door de Friese geograaf en historicus Cornelius Kempius (ca. 1520-1589) is er nog geen sprake van een vrouwtje, laat staan van een ring, maar alleen van rijke kooplui die graan in zee dumpen, zodat hun haven verzandt.

Die directe causaliteit mogen we dan met een korrel zout nemen, de sage sluit wel aan bij wat bekend is over de geschiedenis van Staveren. Al in de tiende eeuw was het een havenplaats, op het knooppunt van een riviertje en het toen nog belangrijkste zeegat. Vanuit die haven was er vaart op het Rijnland, Vlaanderen, Engeland, Denemarken en het Balticum. Op het stadszegel staat een kogge, een vrachtschip dat na 1100 in de vaart kwam en dat geschikt was voor bulkvervoer van bijvoorbeeld graan, hout, bier en wijn. Voor het faciliteren van die handel kreeg Staveren de beschikking over een muntslag. Ook was de stad lid van het Hanze-verbond en hadden schippers uit Stavoren bepaalde privileges bij het passeren van de Sonttol tussen Noord- en de Oostzee.

Structurele veranderingen in de twaalfde en dertiende eeuw luidden het verval in. Niet alleen sloegen stormvloeden ten westen van Staveren een stuk land weg dat de haven beschermde, ook kwam er een zandplaat in de oude zeeroute en voor de haven te liggen. Tot overmaat van ramp nam de diepgang van het oude zeegat af, ten gunste van een meer westelijk gelegen route, die gaandeweg de voorkeur van de schippers kreeg. Zonder dit veranderende zeelandschap – en de relatief afnemende rol van de IJssel – zou de opkomst van Amsterdam wellicht zijn uitgebleven en had Staveren haar oude rol kunnen behouden.

Eind zestiende eeuw gaat er dus een verhaal rond, dat kooplui graan in zee zouden hebben gestort, waarna die zandplaat voor de haven kwam te liggen. Als we even aannemen dat de sage een historische kern bevat en eeuwenlang mondeling overgeleverd is, dan moeten dumping en verzanding inderdaad vlak na elkaar gevolgd zijn. Zeg hooguit binnen enkele generaties. Het moment van de verzanding is achteraf alleen heel globaal te bepalen, maar naar het tijdstip van die graandumping hebben historici, afgaande op internetbronnen, vreemd genoeg nooit gekeken. Anders dan de sage het wil wordt graan natuurlijk niet zomaar uit hovaardij in zee gestort. Het kan alleen gedumpt zijn bij zeer lage prijzen. Helaas kon ik geen mooie serie van hoogmiddeleeuwse graanprijzen op het web vinden, maar ik denk dat de verzanding van de Staverse haven nader te dateren valt op een moment dat het graan zo weinig opbracht, dat het vervoer niet meer loonde.

Overigens bestaat er ook een verband (pdf pag. 99) tussen graanprijzen enerzijds en anderzijds het onderhoud van dijken. Hoe lager de graanprijzen, hoe geringer de neiging is om dijken te onderhouden. De catastrofale causaliteit voor Staveren bestond dus uit: lage graanprijzen > onvoldoende uitgespaard vermogen om adequate investeringen tegen het wassende water te doen > wegspoelend land en verzanding van de haven.