Het eertijds beruchte Muntendam

“Muntendam heeft langen tijd in niet te besten reuk gestaan”, schrijft ene Paul vd H. in 1904 in het rijk geïllustreerde, maar slechts één jaargang bestaande tijdschrift ‘Het Noorden’. “Eenmaal zagen we het zelfs door een correspondent van een der grootste Hollandsche bladen betiteld als de ‘meest beruchte plaats’ van ons vaderland.”

De scribent vindt die weinig vleiende titel schromelijk overdreven. Goed, enige Muntendammer families met merkwaardige namen en een donker uiterlijk zouden van zigeuners afstammen en zij vormden inderdaad lang de schrik van “alleenstaande hoeven en eenzame streken”. Toegegeven, ook de Muntendammers scheepsjagers staan “niet als de meest zachtzinnigste bekend”. En accoord, het ongehuwd samenwonen van man en vrouw komt redelijk vaak voor in Muntendam. “Maar het volkje heeft ook zijn goede zijden”, schrijft hij. In Muntendam kan je rustig over straat, ook ’s avonds. Tenminste, als je de “de kleine bedelaars” niet meetelt, de kleuters “die niet ophouden een aalmoes te vragen”, de “natuurkinderen” die met grote volharding achter rijtuigen en trams aanhollen met hun geroep van: “Meneer mag ‘k ’n sènt meneer?”, en: “Een alfie moar oome!”.

Uit dat relaas van PvdH laat zich opmaken dat kleinhandel het belangrijkste middel van bestaan vormde bij de Muntendammers. Veel Muntendammers verdienden de kost door in de wijde omgeving te venten met “fruut”: aardappels, worteltjes, kool, appels, peren, pruimen, kersen, sinasappels, citroenen, haringen (“erens”) en bokkingen (“bukkens”). Groente/fruit en vis lijken een vreemde combinatie, maar die werden vroeger heel vaak door een en dezelfde koopman verkocht, ook in de stad. Naast hun “fruut” brachten de Muntendammer handelslui vooral heidebezems (“aiden bessems”) aan de man, die ze zelf maakten van lange heide, gesneden op naburig veen.

Hun belangrijkste negotie kochten de Muntendammer kooplui op krediet van groothandelaren bij het station in Zuidbroek. Ze vervoerden hun handel in een mand op de rug, in een kruiwagen of op een hondekar naar de plaats van bestemming. Vaak reizen ze ’s nachts af om daar ’s ochtends op tijd aan te komen. Aan het eind van de middag of tegen de avond kwamen ze dan weer in Zuidbroek terug om met hun groothandelaar af te rekenen en een nieuwe handelsvoorraad in te slaan. Soms bleven ze ook wel een hele week van huis, bijvoorbeeld om Drenthe te bereizen, maar dan namen ze meestal een kruiwagen mee in plaats van een hondekar, om ook langs de kleinste paadjes te kunnen komen. Zo’n kruiwagen wisten ze onvoorstelbaar hoog op te laden

Als ze ver van huis gingen, sliepen ze in een “fersounlike sloapstee”, “mit waarm eten tou”. Van de goedkopere bed & breakfasts, “woar de bloaspoepen en zok soort volkie tou ‘olt” waren ze toch wat vies. Maar bij zomerdag en mooi weer overnachtten ze ook wel eens goedkoop in een boerenschuur in het stro of hooi (“eu”).

Muntendammer kooplui stonden bekend om hun tact en volharding. PvdH geeft een mooi staaltje van een conversatie met een klant. Enkele Muntendammers, zoals Jaap Velt, hadden nog een afwijkende handel en reisden de wijde omgeving af om merkwaardige dieren als vossen, otters en marmotjes te laten zien. Dat deden ze ook wel in scholen.

Muntendammers golden niet bepaald als “gehoorzame en gewillige volgelingen van verordeningen en wetten” en de invordering van de hondebelasting was er tamelijk problematisch. Ook qua leerplicht stond Muntendam in 1904 nog steeds bekend als de meest ongunstige gemeente van het land. Al nam het ontduiken van de leerplicht wel af, ook kleine kinderen gingen “voor dag en dauw” met rugmanden vol koopwaar op pad, “op bloote voeten, in dunne gescheurde kleertjes, regen en zonneschijn”. Deze kleine “zigeuners” waren eveneens door heel het noorden bekend, en waren al net zulke volhardende mooipraters als de oudere Muntendammers. Anders dan die ouderen echter, gingen ze, als ze niets verkochten, bedelen om een aalmoes, een plak brood of een bord warm eten.

Naast de venters, stond Muntendam bekend om zijn scheepsjagers die met hun paarden schepen langs de veenkoloniale kanalen trokken. Volgens PvdH waren deze scheepsjagers onderling enorm solidair en bestond er nauwelijks concurrentie. Als een schipper met één onderhandelde, zou een ander nooit onder de prijs gaan zitten. Schippers waren aan de jagers overgeleverd en betaalden nogal eens te veel jaagloon.

De scheepsjagers stonden meest in groepjes bij de verlaten (sluizen) te wachten op werk en vermaakten zich daar nogal eens met het spelen om geld. ‘Streekjen’ bestond uit het werpen van munten zo dicht mogelijk bij een een in het zand getrokken lijn. ‘Laaiw of letter’ was het equivalent van ‘kop of munt’ en ‘kaibakken’ het met stenen gooien op een baksteen die rechtop de grond stond met munten erop.

De meeste scheepsjagers waren “goede vrienden van juffrouw vergunning”. “Over ’t algemeen”, zegt PvdH, “”verdienen ze ruim geld en brengen slechts weinig bij moeder de vrouw”. Ze sloegen grote bellen jenever achterover, ‘bakkies” of glazen die 6 cent in de tapperijen kostten. Ook op die manier hadden de schippers nogal eens last van ze. Daarom voerde de provincie in 1903 een vergunningenstelsel met metalen penningen in. Een scheepsjager die over de schreef ging, raakte zo’n medaille kwijt en bij de scheepsjagers was deze regeling dan ook weinig populair.

Een aardig avondgezicht langs de veenkoloniale kanalen waren de groepjes thuiskerende scheepsjagers die schrijlings op hun paarden zaten en dan het hoogste lied zongen. Als je er als fietser langs wilde, kon je maar beter niet bellen. Maar als je het beleefd verzocht lieten ze je heus wel netjes passeren.

Over zang gesproken, tegen pasen hadden de kinderen van Muntendam nog een aparte verdienste. Dan gingen ze de hort op met een rommelpot, een soort wrijftrom die ze maakten van een kopje met een blaas erover en een stokje daar weer doorheen. Dat stokje haalden ze op en neer, wat een vrij eentonig, brommerig geluid (mp3) gaf. Dan zongen ze bijvoorbeeld het bekende (mp3):

“‘k ‘eb zo lank mit de rommelpot loopen
‘k ‘eb gain geld om brood te koopen,
Pannebakkerij, pannebakkerij,
Geef mie ’n oortje, din goa’k veurbij.”

Of ook wel (mp3):

“Ons poaske, ons poaske, dei komt aan,
Wij hupplen en springen d’r vroolijk op aan.
Ons Saartje, ons Saartje stond achter de deur,
Wij treuren zoo zeur,
Wij duren niet treuren om Hemelsgebod,
Wij vallen op knieën en bidden voor God.
De Hemel, de hemel wordt opengedaan,
Daar komen twee arme zondaartjes aan.
Met één trompet
Met twee trompet.
Zoo lank als de klokke tien uurtjes slaat.
Zeg vrouw laat ons nou niet langer staan,
Wij willen een deurtje verder gaan.
Tudeletaai, tudeletaai,
Vrou geef ons ain poaske-aai.
Tudeletint, tudeletint,
Vrou geef ons ain paaske-sint.”