“Zoo styf niet meer, als in voorige dagen”

Volgens een recensent van de Vaderlandsche Letteroefeningen, jaargang 1799, waren de scherpe kantjes wel van de calvinistische predestinatieleer af:

“Verstandige Gereformeerden denken zoo styf niet meer, als in vorige dagen. Zy zwygen ‘er doorgaans van in ’t openbaar onderwys, gaan het geheel voorby, in ’t onderricht van den Godsdienst, dat zy aan eenvoudigen geeven, en hebben by den gemeenen man meer te doen met het misbruik van de leer der onmagt, dan wel van dit leerstuk. In het Theologisch Systema wordt het nog wel behandeld, maar niet zoo ruuw, als in voorgaande tyden.”

Ruim drie decennia later had je de Afscheiding, en nog eens een halve eeuw nadien de Doleantie. Achteraf treft de gematigd-verlichte taxatie door haar volstrekte zelfgenoegzaamheid. En door haar sociale bepaaldheid. De dominees en hun standsgenoten mochten er dan wel zo over denken, voor de onderstroom in de gereformeerd/hervormde kerk leken ze nauwelijks oog te hebben. Terwijl die onderstroom zich ook in 1799 hier en daar al flink manifesteerde.