Notities over het ontstaan van Winschoten

Misschien was er in de Hoge Middeleeuwen nog een oudere nederzetting op het grondgebied van het huidige Winschoten, en dan waarschijnlijk ter hoogte van de Garst. Er is ook ergens sprake van twee middeleeuwse kerken op dat grondgebied. Maar de kern van de huidige stad ligt op de plek waar de weg van de stad Groningen (vanaf S = Scheemda) naar Westerwolde ( B1 = Blijham) met een voorde of een brug het veenriviertje de Rensel (R) passeerde en een aftakking had richting Reiderland (B2 = Beerta).

Een mooie plek om elkaar te ontmoeten. een mooie plek voor handel ook. En dus een mooie plek om een uitspanning te beginnen. Waarbij zich dan als vanzelf wat ambachtslieden vestigen die een wat grote gebied met hun producten bedienen, bijvoorbeeld wevers en pottenbakkers. Zo ontstaat hier een soort van centrum voor Oldambt (S), Reiderland (B2) en Westerwolde (B1).

Waar de Rensel voor 1585/1653 lag, is problematisch. Het Winschoterdiep zou hier de gekanaliseerde Rensel zijn, maar ik denk dat de Rensel ten westen van het verkeersknooppunt  een zuidelijker koers gehad moet hebben. Ten eerste zijn de huizen aan de westkant van de primaire weg (S – B1) lang na de komst van het Winschoterdiep, zelfs na 1800 nog op die weg georiënteerd en niet op het diep. Ze hebben de kont naar het water, niet zo logisch als dat er altijd gelegen zou hebben (en bevaarbaar geweest zou zijn). Ten tweede had je meer naar het noorden nog andere veenriviertje, wat een oorspronkelijke ligging daar wat minder logisch maakt. Ten derde heette het Winschoterdiep hier later de Venne, wat eigenlijk een veldnaam was die stond voor puik weiland. Met de komst van een eerder diepje vanaf Noordbroek (1585) zou de Rensel trouwens ook wel eens noordwaarts verlegd kunnen zijn.

Vanaf 1594 lag er een rugbybalvormige vesting om het verkeers- en handelsknooppunt heen. Na een opknapbeurt door Bommen Berend (1672) raakte deze sterkte in verval. Terwijl voor Bommen Berend de vesting Winschoten een belangrijke vooruitgeschoven post was, moet de Nederlandse republiek er meer een logistieke achterwacht  voor Nieuweschans en Bourtange in hebben gezien. In elk geval gaf ze geen geld uit voor de handhaving. De inwoners vonden dat toentertijd nog niet erg. Ze slechtten langzamerhand de wallen, en gooiden wat er van de grachten overbleef vol met hun afval.

Maar hoewel je de militaire waarde van Winschoten als vesting dus niet al te hoog moet taxeren, ontleent de stad er wel een deel van haar stadspretentie aan. Van oudsher zijn veel van de lokaal-historische inspanningen er dan ook op gericht. om juist dit bescheiden, militaire deel van Winschotens verleden weer zichtbaar te maken.