De 17 edele heerden van Hoogkerk

Ommelander jonkers konden lokaal en regionaal veel macht verzamelen, door allerlei rechten op te kopen qua rechtspraak, waterstaat en keuze van kerkelijke functionarissen. Oorspronkelijk zaten die rechten vast aan de grond, maar ze waren er los van geraakt, apart verhandelbaar geworden en op die manier op te hopen. Aan dit proces van het losscheuren van rechten van grond maakte de bescheiden revolutie van 1748 een einde. Wat nog vast aan de grond zat, bleef daaraan vast, maar wat los van de grond was, bleef los. Om te voorkomen dat het losmakingsproces verder ging, werden al dit soort rechten geregistreerd.

Hoe sterk de macht van een jonker plaatselijk kon zijn, toont het lijstje aan, dat in 1754 is opgemaakt van de rechten in “de Grietenije van Hoogkerk”. Oorspronkelijk waren de rechten op het uitoefenen van rechtspraak hier verbonden aan 17 heerden – een term waarmee zowel boerderijen als lappen land werden aangeduid. – en konden de eigenaars van elk van die heerden eens in de 17 jaar recht spreken of een rechtspreker aanstellen op de rechtstoel van Hoogkerk. Anno 1754 waren echter 16 van de 17 redgerrechten in handen van de erven Lewe van Aduard,  wier erflater Evert Joost, voor  1748 de machtigste man van de Ommelanden, ze voor het merendeel al voor 1715 verworven had. Naast de quasi-alleenheerschappij in de jurisdictie, bezat deze jonker ook nog een meerderheid  van de ommegangen in de Schepperij van Hoogkerk en in de collatie van dit kerspel. Hij kon dus de waterstaat naar zijn hand zetten, de rechter aanstellen die de boeten voor hem oplegde en de wedman die bij wanbetaling beslag legde op goederen, en de dominee en schoolmeester benoemen die oud en jong tot gehoorzaamheid vermaanden.

Hoewel in Hoogkerk 15 van de 17 ommegangen in de grietenij los van de grond waren geraakt, worden de namen van de heerden waaraan deze rechten oorspronkelijk  verbonden waren, wel genoemd op de lijst van 1754. Vaak gaat het om dan al lang vergeten huisnamen en toponiemen, die alleen nog voortleefden in akten van eigendomsoverdracht. Zo was het Cruisemahuis voor 1634 al gesloopt, toen de 110 grazen grote heerd van die naam, in dit geval dus het onderliggende areaal, gerechtelijk geveild werd. Van de Abbingewerff, de enige heerd waarvan het redgerrecht niet afgescheurd was, resteerden slechts de meldingen in de rekenboeken van het Groninger Heilige Geestgasthuis – de 17 gras, onder die naam verhuurd, raakten beklemd onder een boerderij met een heel wat minder voornaam klinkende naam: het Moeshuis, dat op de hoek van het Kliefdiep en de Kerklaan stond.

Van alle namen kwam slechts een minderheid bekend voor. De Popko Jongeringsstede op Bangeweer bestaat nog steeds, de boerderij daar heet nu Yankee Doodle. Elmersma was de vervallen borg ten zuidoosten bij de brug over het Hoendiep, sinds 1753 zat er een zeepfabriek. Waar de Luizenborg stond weet ik niet, maar die naam vind je meermalen in het doopboek van Hoogkerk. Ook dat betrof waarschijnlijk geen florissant vastgoed, tenzij je Luis op zijn Spaans lezen moet, maar dat zal wel niet.

Omdat er een Gronings veldnamenproject aankomt en de lijst met 17 edele heerden van Hoogkerk in dat kader wel eens relevant zou kunnen zijn, laat ik de namen hier in de oorspronkelijke, spatierijke spelling volgen, met een enkele opmerking.tussen haakjes:

1. Eltekema stede
2. Het Hol
3. Cruissema huis (boer: Sjabbe Abbring?)
4. Bennekema heem (ook wel Bennekemahuis)
5. Stullinga heem (een heem is een erf)
6. Abbinge werff (het woord werf duidt op een huiswierde)
7. Siccama heert of Reutelweert (vergelijk 12)
8. Uwerga Werff
9. Elmersma (hiervan bezat Lewe eerst de ommegang, later kocht hij er de grond bij)
10. Juwersma
11. Hiddinga heem
12. Siccama stede (vergelijk 7)
13. Helema werff
14. ’t huis ten Hamrik of Luisenborgh
15. Gijsselma stede
16. Ottema stede
17. Popko Jongerings stede tot Bangeweer

Bron: Groninger Archieven, toegang 136: Hoge Justitiekamer, inv. nr. 2580.