Nog een smokkelaar

Dit is dan de vierde smokkelaar in mijn familie. Een naamgenoot ook nog.

Op 8 december 1916, midden in de Eerste Wereldoorlog, stonden Harm Perton (40) en de twaalf jaar jongere Derk Kuiper voor de rechter in Winschoten. Beide waren ze arbeider en woonachtig in Veelerveen.  Nog geen anderhalve maand eerder, op 25 oktober, waren ze Harm en Derk ’s avonds  na zonsondergang op verboden terrein gesnapt, namelijk vlakbij de Duitse grens onder de gemeente Bellingwolde. Ze voerden vijf levende schapen met zich mee in de richting van die grens, zonder te beschikken over de papieren, vereist voor zulk vervoer. Beide werden ze daarom aangehouden door soldaten, waarvan en eentje buitengewoon commies was. Die nam de schapen in beslag.

De rechter verklaarde Harm Perton en zijn kameraad schuldig aan:

” In het door de Koningin aangewezen gedeelte van het grondgebied des Rijks goederen vervoeren in andere dan binnenwaartsche richting, zonder dat dit geschiedt met geldige tot uit- of doorvoer en zonder dat het gedekt is doort binnenlandsche paspoorten.”

Harm en Derk kregen elk een boete van 50 gulden opgelegd. Betaalden ze die niet dan volgde honderd dagen hechtenis. Ook verklaarde de rechter hun vijf schapen voor verbeurd. Dat moet dus best een strop geweest zijn.

—

Bron: RHC Groninger Archieven, Toegang 882 (rechtbank Winschoten) inv.nr. 532, rolnummer 702 d.d. 8 december 1916. Wederom met dank aan Jan-Paul Wortelboer voor het attenderen!

Commentaar: Terwijl zijn verre achterneef zich nog onledig hield met smokkel, werd mijn gelijknamige grootvader als soldaat juist commies. In de Eerste Wereldoorlog was smokkel extra lucratief doordat er in Duitsland al gauw grote schaarste aan allerlei levensbenodigdheden ontstond,  zodat die hoge prijzen op de zwarte markt deden, terwijl in Nederland juist allerlei maximum-prijzen golden, o.a. voor vlees.

Een onverwachte achterachterachterneef

Dankzij het feit dat de film over Kees van der Hoef nu in zijn geheel op internet staat, merk ik dat ik onze familierelatie hier nog niet uit de doeken heb gedaan.

Die verwantschap is geen vondst van mij, maar van Frans Westra. In een primaire versie van zijn artikel over Kees voor de laatste Stad & Lande (jrg. 2015 nummer 1), schreef Frans namelijk dat Kees via zijn moeder een kleinzoon is van een Trientje Perton die zich in mei 1896 als dienstbode te Groningen vestigde, om daar een paar jaar later te trouwen.

Volgens de trouwakte was Trientje destijds 22 jaar en in Heiligerlee geboren als dochter van Jan Perton en diens vrouw Arina Ravensberg.

Bij haar geboorte, in 1876, stond vader Jan Perton, destijds 29 jaar oud, nog te boek als arbeider. Blijkbaar had hij zich opgewerkt – op het zand was dat ook gemakkelijker dan op de klei.

Op zijn beurt was hij weer zoon van een Haiko Perton, boerenknecht in Oude Pekela en 23 jaar oud bij de geboorte van Jan in 1847.

Met Haiko hebben we een oude, veel voorkomende voornaam in onze familie te pakken. Hij werd in 1824 geboren als zoon van de arbeider Aiko Haikes Perton (35) en diens vrouw Foktjen Geerts Wubbenaar, wonende te Beerta.

Dit nu, zijn de gemeenschappelijke voorouders van Kees van der Hoef en mij. Zijn betovergrootvader Haiko en mijn betovergrootvader Elzo, waarover ik hier eens wat heb verteld, waren broers van elkaar.

Je moet er inderdaad een eind voor terug, namelijk vijf generaties, maar dan heb je ook wat: een onverwachte achterachterachterneef!

Smokkel in tijden van hongeroproer

Linksboven Oudeschans, ongeveer in het midden De Lethe en rechts Duitsland. Topografische en militaire kaart ca. 1854.

De broers Hindrik (17) en Heiko Perton (14), beide geboren en woonachtig in Oudeschans, waar ze werkten als arbeiders, liepen op Sinterklaasavond 1845 behoorlijk tegen de lamp. Ze werden ergens tussen Oudeschans en de grens staande gehouden en bekeurd door twee commiezen, die de “frauduleusen invoer van geraffineerd zout” constateerden. Elk van de beide jongens had een zak met 4 pond en 5 ons bij zich. Ze bekenden grif. Er viel gewoonweg niets te ontkennen.

Ook Heiko, de jongste, had het “oordeel des onderscheids” volgens de Rechtbank in Winschoten, waar ze tien maanden later voor het hekje moesten komen staan. De officier van justitie eiste twee maanden gevangenisstraf tegen beide. De rechter achtte het ten laste gelegde bewezen. Van hem kreeg Hendrik een maand en Heiko veertien dagen cel. Uiteraard ontvingen de jongens hun zout niet terug.

NB: Het is de tijd van aardappelziekte en hongeroproer. Ook mijn betovergrootvader, Elzo Perton, werd in deze jaren betrapt op smokkel, wat een vrij gewone bijverdienste was voor de wat meer marginale arbeidskrachten. Hindrik en Heiko waren zijn neven.

—

Bron: RHC Groninger Archieven, Toegang 882 (archief Arrondissementsrechtbank Winschoten) inv.nr. 227, volgnr. 108. Met dank aan Jan-Paul Wortelboer voor de attendering!

Terug naar de Schepper met het dubbel doorschoten hart

In mijn kwartierstaat, als ik die zou maken, nemen Oldambtsters ongeveer vijfachtste van de ruimte in. Een kwart is bestemd voor Friezen. En een achtste deel bestaat uit mensen uit het Westerkwartier, met name Marum, Nuis, Niebert en Tolbert, die omgeving.

Tot nu toe heb ik aan dat deel van mijn komaf nooit veel aandacht besteed. De schakel er naar toe is een kleine, frèle, dappere vrouw, Grietje van der Velde, de moeder van mijn grootvader Vondeling.

Haar moeder, Antje van der Velde, bleek maar liefst vijfvoudig  ongehuwd moeder. Met Antje zitten we onmiskenbaar in een landarbeidersmilieu. Toch heeft haar moeder Grietje als familienaam Vossema. Vossema, ook wel Fossema, is de oudere naam van de Coendersborch in Nuis. Omdat die naam getuige Alle Groningers pas omstreeks 1811 opduikt in deze familie, vermoed ik dat deze voorzaten van me onder Nuis land van de borgfamilie pachtten, iets wat nog wel eens valt na te gaan.

Terwijl ik mijn Oldambtster voorfamilie – landarbeiders en vissers – nog niet verder terug heb kunnen traceren dan tot ongeveer 1750, leidt het draadje dat ik met Grietje en Antje en Grietje lostrok, via een grillig pad naar de Late Middeleeuwen.

Althans als ik een bepaalde website wil geloven. Volgen we de daar gegeven lijnen even terug.

De vader van Grietje Vossema was de dagloner Jan Douwes Vossema (Nuis 1774  – Marum 1838). Van diens vader Douwe Freerks (Nuis 1739-1809) is het beroep onbekend, maar dat zal ook niet veel voorgesteld hebben. Als ze braaf en opppassend waren, is er nauwelijks een verhaal over deze landarbeiders te maken.

Nog weer een generatie terug, stuiten we echter op een schoolmeester: Frerik Douwes, geboren in 1715 te Tolbert. Over schoolmeesters is vaak juist wat meer te vertellen, zeker als ze over de schreef gingen, want dan werd de kerkelijke tucht actief. Frerik trad als dorpspedagoog en –schrijver in de voetsporen van zijn pa Douwe Hindriks , wiens levensjaren onbekend zijn. Maar dat zou geen probleem mogen vormen. In elk geval trouwde hij in 1699 in Tolbert met Auckjen Sunkema, geboren in 1673 te Groningen, en aangezien Douwes lijn doodloopt bij zijn vader, vervolgen we de reis naar de Late Middeleeuwen met de lijn van haar.

Haar vader was Sirk Harmens Sunkema, die voor april 1676 overleed. Hij was Hoofdmansdienaar van zijn beroep, zeg maar medewerker van het gerechtshof. Wat hij precies deed voor de kost, staat vast wel in de een of andere officiële instructie. Hij woonde in de stad Groningen, maar was in 1666 in Tolbert met een Eetien Iwema getrouwd. Via haar lijn dalen we nog verder af.

Over haar vader Driewes Iwema is buiten het overlijdenstijdstip (winter 1672/1673) nauwelijks iets bekend. Diens vader Date Iwema (1588-1651) was echter een van de grotere boeren van Niebert. Die trad ook wel op als kerkvoogd. Een belangrijk man ter plaatse, over wie meer te vinden moet zijn. Vermoedelijk woonde hij op de Iwemaheerd, een oud steenhuis in Niebert. In elk geval deed zijn vader Harcke Iwema dat al.

Helaas bestaat  er geen volle zekerheid over diens afstamming. Met een slag om de arm daarom de boeren Drieuwes Iwema (Niebert ca. 1532-1600) en Harcko Iwema (Niebert 1485-1544), waarvan de laatste tevens als Grietman te boek staat. Zo’n Grietman was een soort rechter, burgemeester en notaris in één. Opmerkelijk: elders krijgt Harcke de Grietman heel andere leefjaren mee. Daar heet zijn rechtsgebied  Westerdeel-Vredewold. Hij zou dit samen met de eigenerfde Hille Fossema hebben bediend. Tevens was hij ‘Schepper tot Niebert’, dus lokaal de hoogste baas in waterschapszaken.

Een Grietman en Schepper stelde echt wel wat voor. In elk geval hadden de Iwema’s een mooi familiewapen, met een dubbel doorwond hart als belangrijkste element:

Zoiets zag je nergens anders dan in het Westerkwartier. Het tekeningetje is ontleend aan het boek van Leo Martinus over de Auwema’s van Tolbert, die hetzelfde teken droegen. Trouwens, ook de Fossema’s van Nuis deden dat. Volgens Leo, die ik eind vorig jaar interviewde voor Stad & Lande, vormden de Auwema’s en de Iwema’s  oorspronkelijk wellicht één familieclan: “Zo’n hart”, vertelde hij,

“stond symbool voor de maagd Maria en er zou een verband kunnen zijn met het Cusemer klooster, dat deze familie na een kruistocht uit dank land schonk, maar dat ligt dus in de nevelen der tijden.”

Natuurlijk weet ik dat dit speculatie is en dat je heus niet alles op internet voor zoete koek moet slikken. Zeker bij webgenealogieën zou je eigenlijk alles moeten checken en nog eens checken. En toch maakt het zover kunnen teruggaan in de tijd heel even een tikje euforisch.

Vijfvoudig ongehuwd moeder erkent alsnog kinderen

In mijn eigen kwartierstaat stuitte ik op een geval dat niet misstaan had in het Loket voor Lief en Leed.

Mijn betovergrootmoeder Antje van der Velde (1837-1909), die haar leven lang in Marum heeft gewoond, kreeg daar vijf kinderen:

• 1861: Grietje (overleed na drie maanden)
• 1864: Aaltje
• 1868: Trientje
• 1872: Grietje 2 (mijn overgrootmoeder)
• 1878: Hendrik

Op zich was het krijgen van vijf kinderen bepaald geen wereldschokkend feit, maar deze Antje, een arbeidster, is nooit getrouwd geweest. Sowieso gold het destijds als een schandaal als een vrouw zonder gehuwd te zijn een enkel kind kreeg, maar Antje overkwam dit maar liefst vijf keer! Ik vraag me ook af hoe instanties daarop reageerden. Uit angst voor een te groot beroep op de armenzorg sloot men in de achttiende eeuw ‘recidiverende’ ongehuwde moeders nogal eens op in het tuchthuis. Maar of dat ook in de negentiende eeuw gebeurde?

Er lijkt nog meer aan de hand, hoewel ’t een spijker op laag water kan zijn. De eerste twee kinderen werden nog aangegeven door Antjes moeder Grietje Jans Vossema, een “inlandsche kramersche”, maar bij de jongste drie gebeurde dat door Antjes stiefvader Klaas Hofstee, een arbeider en timmerman. Bij haar moeder en stiefvader, die trouwden toen Antje 13 was, woonde Antje in de jaren 1870, ver na haar dertigste, nog steeds in huis. Haar moeder was liefst twintig jaar ouder dan haar stiefvader, terwijl die slechts tien jaar ouder was dan Antje. Je zou er dus haast wat van denken.

In 1887 trouwde Antjes oudste dochter Aaltje met de timmerman en latere betonfabrikant Anne Nanninga. Aaltje was toen 22 jaar oud en naar de maatstaven van destijds nog minderjarig. In elk geval was er tot het dertigste levensjaar voor een huwelijk toestemming van de wettige ouders vereist. De huwelijksakte echter, noemt Antje nog wel als Aaltjes moeder, maar verder schittert Antjes naam in dit stuk door afwezigheid. Het belangrijkst is dat de melding van haar toestemming ontbreekt – het waren een voogd en de toeziend voogd die permissie gaven voor Aaltjes huwelijk. Evenmin blijkt moeder Antje getuige bij Aaltjes huwelijk te zijn geweest. Daarom zien we ook niet haar handtekening onder de akte.

Je bent in eerste instantie misschien geneigd te denken dat er verwijdering was tussen moeder en dochter, maar het ging hoogstwaarschijnlijk om heel iets anders. Tot ongeveer 1950 moest een ongehuwde moeder haar buitenechtelijk geboren kinderen uitdrukkelijk bij de ambtenaar van de burgerlijke stand komen erkennen. Zag zij af van deze stap, dan had dat kind voor de wet onbekende ouders. Bij een huwelijk van dat kind was volgens artikel 98 Burgerlijk Wetboek dan geen toestemming vereist van de moeder, maar van een voogd en toeziend voogd. Dàt was er bij het huwelijk van Aaltje aan de hand. Formeel juridisch bestond er geen familierelatie tussen moeder en dochter. En dus werd de moeder niets gevraagd. Antje had bij dit huwelijk niets in te brengen dan lege briefjes en stond aan de zijlijn.

Dat stak en daarom liet ze op 13 december 1890 door de ambtenaar der burgerlijke stand in Marum een akte opmaken, waarin ze haar drie jongste kinderen Trientje, Grietje en Hendrik, dan respectievelijk 21, 18 en 12 jaar oud, alsnog officieel erkende, een erkenning die tevens in de marge werd genoteerd van alle drie hun geboorte-akten.

Bij het huwelijk van Grietje in 1895 en dat van Hendrik in 1906 wordt moeder Antje daarom wèl in de akten genoemd als degene die haar toestemming gaf.  Haar dochter en zoon heten dan respectievelijk “meerderjarige natuurlijke erkende dochter” en “natuurlijke erkende meerderjarige zoon”.

—

Met dank aan de oud-ambtenaar burgerlijke stand Ben Doedens voor zijn voorlichting over de juridische kant van dit verhaal en Gert Zuidema voor de verwijzing naar Doedens..

De belijdenis van mijn overgrootmoeder

De inschrijving van mijn overgrootmoeder (56) in het lidmatenregister van de hervormde gemeente Zuidhorn, op 30 maart 1928. Dat was een week voor Pasen. Op vrijdag deed ze samen met anderen belijdenis in de pastorie van ds. Bange en op zondag werd ze als lidmaat bevestigd in de kerk. Daarbij werd ze eerst gedoopt, want dat was kennelijk nooit gebeurd. Vaag schemerde me iets bij over de kerkelijke meelevendheid van vooral de vrouwelijke Vondelingen, maar dat viel bij het checken van dit register een beetje tegen (of mee, hoe je het maar bekijkt). Naast moeder Grietje deed alleen de jongste dochter Annie belijdenis – die was dan ook lid van de NH meisjesvereniging. De andere twee dochters komen niet in het lidmatenregister voor en dat blijkt evenmin het geval met de zes zoons en de vader. De kerk, zo moet je concluderen, speelde geen grote rol in het leven van de Vondelings. Toch behoorden de Vondelings in het kerkelijk zeer gepolariseerde Zuidhorn onmiskenbaar tot de hervormde partij.  Ze hadden een hekel aan cocksianen. Gereformeerden kon je niet vertrouwen, vonden ze, die hadden het achter de ellebogen. Hier een plaatje van mijn overgrootmoeder, terwijl ze samen met haar man de aardappels schilt. Met negen kinderen ging er per warme maaltijd wel een emmertje piepers doorheen:

Naschrift zondag 23 november 2014:

Volgens mijn moeder ging vooral zij regelmatig naar de kerk, al ging hij incidenteel wel eens mee.
v

‘Bloeie het Oranjehuis’

Foto gemaakt in Zuidhorn, vermoedelijk bij het veertigjarig ambtsjubileum van koningin Wilhelmina, september 1938. Het bord op de wagen zegt: “Bloeie het Oranjehuis” – de aanleiding zou dus ook nog een Koninginnedag kunnen zijn, maar beslist niet het huwelijk van Juliana met Bernhard, want dat vond plaats in de winter (januari 1937) en de meisjes op en voor de wagen en hun begeleidsters dragen zomerkleding.

Die is bij de meisjes vrijwel uniform, blijkbaar zijn ze lid van een club of vereniging. Een van hen is mijn moeder (de tweede linksboven, die kleine blonde ja). Op de bok van de wagen zit volgens mij de melkboer, voor de gelegenheid uitgedost in geheel smetteloos wit en qua gezicht wel wat weg hebbend van Goering.  Het zal ook wel de wagen van de melkboer zijn, of anders de wagen van de melkfabriek, bijv. de LIJEMPF in Briltil. De schimmel zal vast ook dienst hebben gedaan bij de intocht van Sinterklaas, zo die er al was.

Ik zag de foto vandaag voor het eerst.