Mijn opa en het bijenjaar 1915

Ik was even benieuwd hoe mijn grootvader met zijn 40 bijenvolken in 1915 afstak tegen zijn omgeving, en zocht in de gemeenteverslagen van Finsterwolde, hoeveel volken er in totaal in die gemeente waren. Voor de periode 1894-1923 bleek dat vrij goed te doen:

Eerder is de serie gegevens te lacuneus, of bestaat er onduidelijkheid over de aard van het getal: gaat het om het totale aantal volken, of om het aantal geslachte (meestal de helft à tweederde van het totaal)? Vanaf 1894 geven de verslagen meestal beide cijfers, alleen wat betreft 1898 treedt weer die onzekerheid op, vandaar dat dat jaar in bovenstaand grafiekje maar buiten beschouwing is gelaten.

Het aantal volken, gemiddeld zo’n 260, 270 per jaar in deze periode te Finsterwolde, viel mij wat tegen. Ik had er vooraf beduidend meer verwacht, de arealen koolzaad in aanmerking genomen. Een rare piek is er in 1904-1905, het dal dat erop volgt zou bijvoorbeeld door ziekte kunnen komen, in elk geval is 1915 het jaar met veruit de meeste volken in deze periode, terwijl in de hele Eerste Wereldoorlog en nog wat jaren erna het aantal volken bovengemiddeld is.

Als alle Finsterwoldiger imkers in 1915 evenveel volken hadden als mijn opa, dan zouden dat er 14 zijn. Maar ik vermoed dat het er veel meer waren. In elk geval had mijn opa in dat topjaar zo’n 7 % van het aantal bijenvolken te Finsterwolde.

Het record-aantal Finsterwoldiger volken van 1915 hing ongetwijfeld samen met de oorlog. Meteen na de mobilisatie van augustus 1914, was suiker haast niet meer te krijgen. Later viel dat wel weer een beetje mee, maar begin 1915 heerste de verwachting dat alles duurder zou worden, en zeker ook de honing.  Ongetwijfeld heeft dat stimulerend op de bijenteelt gewerkt.

Zeker waren er ook tegenvallers. Veel Oldambtster bijkers zetten hun volken begin juli altijd aan de voet van de Asseberg, op de grens van Westerwolde en Duitsland, waar de bijen dan eerst op het boekweit en later op de heide vlogen. In de Eerste Wereldoorlog lagen hier aan beide kanten van de grens soldaten, en het militaire opperbevel duldde hier geen imkers in het niemandsland. Die moesten dus omzien naar een alternatieve standplaats in het zuiden van Westerwolde. Uiteindelijk was het in augustus en september ook nog slecht weer voor bijen – een Oldambtster imker die 60 volken naar Westerwolde bracht, kwam zo slechts met 40 weer.

Toch viel de opbrengst voor het hele seizoen nog wel mee,  als we afgaan op het gemiddelde aantal kilo’s honing per korf, zoals die genoteerd staan in een aantal gemeenteverslagen van Finsterwolde. Met zijn 15 kilo was 1915 daar een iets bovengemiddeld jaar:

Omdat honing in het bijenseizoen van 1915 nog een vrij product was, waren er ook opkopers actief, die het naar Duitsland uitvoerden. Dat dreef de prijs natuurlijk wel op. Bedroeg die in 1914 nog 33 cent per kilo, bij het sluiten van het bijenseizoen, medio september 1915, werd er al 45 cent geboden, terwijl eind september de prijs was gestegen tot 80 cent, dus 2,5 maal zoveel als het vorige jaar. Pas toen vond de regering het welletjes, en kondigde ze een uitvoerverbod voor honing af.

In het stukje over mijn opa’s verlofaanvraag heb ik zijn imkerij, afgaande op het aantal korven, semi-professioneel genoemd. Dat kan ik nu adstruereen. Als ik er van uitga dat hij het hele seizoen zijn 40 bijenvolken  hield en die gemiddeld per volk – als in het gemeenteverslag – 15 kilo winbare honing produceerden, dan kom ik op een totale hoeveelheid honing van 600 kilo voor mijn opa. Reken ik daarvoor namens hem de zachte prijs van 50 cent per kilo, dan kom ik op een omzet van 300 gulden. Natuurlijk ging daar wel iets vanaf, maar dat neemt niet weg dat het om een considerabel bedrag ging. Een grootknecht op een boerderij bijvoorbeeld, verdiende boven kost en inwoning 260 gulden per jaar, terwijl een jachtopziener in Noord-Drenthe met zijn bijbaan 300 gulden per jaar beurde. Zo’n bedrag was dus zeker interessant…

Mijn opa had ooit veertig volken

De Eerste Wereldoorlog is nog geen jaar gaande, als de Vereeniging tot Bevordering der Bijenteelt in Nederland voor een van haar leden, die onder de wapenen geroepen is, een verlofaanvraag met bijlagen naar de gemeente Finsterwolde stuurt. Dat is de plaats waar de milicien-imker vandaan komt. De vereniging, die kennelijk verlofaanvragen voor haar leden regelt, verzoekt de stukken met een advies terug te sturen naar haar voorzitter, die de zaak dan wel met het leger zal opnemen. Via het post scriptum verzoekt de bijenteeltclub nog om een opgave van het aantal bijenvolken dat de adspirant verlofganger houd. Blijkbaar maakt dat uit.

Op dezelfde dag dat het briefje bij de gemeente Finsterwolde binnenkomt, stuurt burgemeester Bakker van die gemeente een antwoord, al noteert hij dat in de minuut nog met de verkeerde maand (hij moet even afgeleid zijn geweest). Dat kladje, door de burgemeester op de brief van de bijenvereniging genoteerd, geeft de naam van de verlof-aanvrager prijs. Het blijkt te gaan om H. Perton, mijn grootvader, die bijna de hele Eerste Wereldoorlog soldaat is. Hij wil in dit zwermseizoen graag verlof.  Deze aanvraag  noemt de burgemeenster “gegrond”. Voor het imkerswerk zijn veertien dagen nodig. Het aantal bijenvolken van H. Perton, ongeacht de zwermen, bedraagt maar liefst 40.

Natuurlijk wist ik wel dat mijn grootvader imkerde, maar dat hij in zijn jonge jaren – in juni 1915 was hij 23 jaar oud – zovéél bijenvolken hield? Dat aantal grenst aan het semi-professionele. Als gepensioneerde liefhebber had hij later hooguit tien, vijftien volken. Hier zie je hem bij zijn bijenstal op het terrein van de familie Kronenburg tussen Havelte en Uffelte, in de jaren zestig:

Het briefje van de landelijke bijenteeltclub trof ik vandaag aan in een dossier (sub inv.nr. 592) met vooral circulaires uit de Eerste Wereldoorlog in het  archief van de voormalige gemeente Finsterwolde, zoals dat tegenwoordig berust in het kantoor van de gemeente Oldambt in Scheemda. Archieftechnisch had het briefje hier niet eens bewaard mogen zijn (wegens uitvoering ipv beleid), evenmin als die vaak landelijke circulaires (wegens het herkomstbeginsel). Toch ben ik blij dat zulke stukken er nog zijn… Het archief van de landelijke Bijenteeltvereniging uit deze jaren bleef immers niet bewaard, via die weg kan je zulke informatie helemaal niet vergaren.

Voor een vervolg zie

‘Enumatil, daar kijken ze gril’

Als mijn grootvader Vondeing ons in de jaren zestig ’s zomers in zijn Ford naar Feerwerd bracht en we de brug van Enumatil passeerden, had hij altijd een rijmpje. Het was een spotversje op de bewoners van dat dorp en Briltil dacht ik en Lettelbert zat er volgens mij ook bij. Al vele malen heb ik mensen gevraagd of ze dat spotliedje kenden, maar tevergeefs. Ook krantenonderzoek leverde niets op. Maar van het volgende versje in de Volksverhalenbank, komt in elk geval de eerste regel in de buurt:

Enumatil, daar kijken ze gril
Daar is geen kerk of toren
Maar als de drie uur snik aankomt
Dan blaast de jong op ’t horen.

Met dat jong wordt uiteraard de snikkevaardersjongen bedoeld. Mocht iemand het versje van mijn opa geheel of gedeeltelijk kennen – ik hou me aanbevolen!

Aanvulling 14 december 2013:

Vredewoldius geeft in het Nieuwsblad van het Noorden d.d. 19 juni 1910 (niet gedigitaliseerd bij de KB) deze versie:

Enumatil dat heeft geen wil
Dat heeft geen kerk of toren
Als d’Enumatilster snik aankomt
Dan blaast de jong op ’t horen.

“Kwoajong, duurst nait?” Een messteek op de Blijhamster kermis

Zoekend op mijn achternaam vond ik dit bericht uit het Nieuwsblad van 20 augustus 1928:

“Het mes.
“Gisteravond is S. Perton van Bellingwolde op de Blijhamster kermis een ernstige messteek in de borst toegebracht. Hij is naar het ziekenhuis te Winschoten vervoerd.”

Dan vraag je je af wie die S. Perton kan zijn. Het bleek de 21-jarige Sieno, zoon van de boerenarbeider Jacobus Perton.

Uit een berichtje van de volgende dag kan je concluderen dat er snel een verdachte was opgepakt:

“WINSCHOTEN, 20 Aug. Op bevel der justitie is heden de scheepsjager W. v. H., uit Bellingwolde, beschuldigd met een mes S. Perton in een der longen te hebben gestoken, na verhoord te zijn, in voorarrest gesteld.”

Nog weer een dag later bleek de toestand van de patiënt “verre van geruststellend”. Toch kan hij niet meer in levensgevaar hebben verkeerd, want justitie confronteerde de verdachte in het ziekenhuis met het slachtoffer.

Op 12 oktober, dus na zeven weken, kwam de zaak voor de rechtbank in Winschoten. Sieno Perton had vijf weken in het ziekenhuis gelegen, en liep dus alweer twee weken rond. Niettemin was zijn toestand “nog niet goed”.

De verdachte heette voluit Warntje van Heuvelen. Hij woonde in Veelerveen (en niet in Bellingwolde), was even oud als Sieno Perton en werkte niet alleen als scheepsjager, maar ook als arbeider. Wat hem ten laste werd gelegd, was mishandeling met zwaar lichamelijk letsel als gevolg.

Als getuige-deskundige was Dr. Johannes Hero Hommes opgeroepen, een arts verbonden aan het Winschoter Sint-Lucasziekenhuis.. Hij verklaarde dat hij in de nacht van 19 op 20 augustus de binnengebrachte Perton had behandeld en daarbij bevond

“dat deze Perton rechts van het borstbeen een grote gapende wonde had, die hevig bloedde en door huid, onderhuidsvet, borstkasspieren en het kraakbeen van 2 ribben tot in de rechterlong doorliep, in welke zich een sterk bloedend bloedvat bevond, dat voorts tengevolge van indringing van lucht in de rechter borstholte (…) het hart sterk naar links verplaatst was, [en] dat deze wonde levensgevaarlijk was…”

Sieno Perton wilde een civiele vordering instellen, groot 400 gulden, maar de president van de rechtbank merkte op, dat 150 het maximum was.

Volgens Sieno ging hij met een meisje naar de Blijhamster kermis, en stond hij daarmee te praten, toen de verdachte hem “onverwachts” en zonder enige waarschuwing aanviel met dat mes. Sieno vertelde dat hij geen aanleiding tot de mishandeling had gegeven, wat bij de rechtbank op ongeloof stuitte:

“De President: Dat wil er bij mij niet in.“

Ook verklaarde Sieno Perton dat hij niet dronken was geweest. Hij had slechts drie glazen bier gehad.

Warntje van Heuvelen gaf de messteek toe, maar Sieno Perton sloeg hem eerst op de arm en vervolgens had hij zich met dat mes verweerd.

Het meisje dat Sieno noemde, Geeske Beka Derks, een vijftienjarige landarbeidster uit Vriescheloosterveen, verklaarde dat ze niet uit was geweest met Sieno, maar met Warntje!

“Volgens haar was Perton begonnen te wrokken; hij wilde met haar uit. Toen kregen ze kibbelarij.”

Hoewel beide jongens even oud waren, maakte Sieno Warntje uit voor “kwajongen”, ook een term voor een jongen die, pas van school, ergens jongste boerenknecht was geworden. Sieno had dus wel degelijk aanleiding gegeven. Maar dat Sieno Warntje eerst op de arm zou hebben geslagen, zoals Warntje beweerde, had het meisje niet gezien.

Warntje zei, dat Sieno hem uitgedaagd had voor een vechtpartij, waarbij Sieno zou hebben gezegd:

„Kwajongen, duurst nait?”.

Sieno maakte in elk geval een slaande beweging, maar of hij hem wel eens raakte, wist Warntje nu niet meer.

De officier achtte de steekpartij en daarmee de mishandeling bewezen en eiste een jaar gevangenisstraf met aftrek van voorarrest.

De advocaat van Warntje vond, dat Warntje niet de opzet had gehad om een levensgevaarlijke wond toe te brengen. Sieno Perton gaf aanleiding, doordat hij tussen Warntje en het meisje was gekomen. Warntje had ook geen strafblad – hij stond juist “zeer gunstig” bekend.

Opmerkelijk: Sieno Perton verzocht de rechtbank om de “uiterste clementie” voor zijn rivaal.

In zijn laatste woord zei Warntje dat hij uit noodweer had gehandeld.

De rechtbank vond op 26 oktober Warntjes beroep op overmacht en noodweer echter ongegrond. Wel accepteerde zij als verzachtende omstandigheid, dat Warntje niet degene was, die met ruziezoeken begon. Doch:

“Overwegende dat het steken met messen een in dit arrondissement  maar al te veelvuldig voorkomend euvel is, waaraan door een krachtig optreden paal en perk dient te worden gesteld…”

veroordeelde zij Warntje van Heuvelen tot acht maanden cel met aftrek van de ruim twee maanden voorarrest.

Overigens zou geen van beide kemphanen het meisje trouwen.

Van Warntje van Heuvelen staat er wel een foto op het web. Weliswaar is hij op die foto al op een zeer gevorderde leeftijd, maar het lijkt me een goeiige kerel. Ik wil dus best geloven dat mijn verre familielid de steek zelf uitlokte.

—

Bron (niet op internet): RHC Groninger Archieven, toegang 882 (archief Arrondissementsrechtbank Winschoten) inv. 584: het vonnis d.d. 26.10.1928 (bij rolnr. 105).

NSB-ers zorgden voor werkgelegenheid

Een ver familielid van me bewaakte na de oorlog landverraders in de Carel Coenraadpolder bij Finsterwolde:

Perton, A.E. 1915-02-07 Plaats van tewerkstelling: Finsterwolde, Interneringskamp ‘Carel Coenraadpolder’

En een ander familielid snorde ze indertijd op in Den Haag e.o.:

Perton, S. 1901-05-02 Plaats van tewerkstelling: Politieke Recherche Afdeling Den Haag

De data geven hun geboortetijdstip aan. Van beide zitten er personeelsdossiers in de archieven van het Directoraat-Generaal voor de Bijzondere Rechtspleging (1945-1958). Nou maar hopen dat ze zich een beetje kosher hebben gedragen.

Overigens zijn er bijna 33.000 van die personeelsdossiers. Er bestond als het ware een NSB-verwerkende industrie.

Aanvulling 9 juli:

De A.E. Perton heet voluit Aike Elzo Perton en is een zoon van E. Perton en diens vrouw M. Bakker te Finsterwolde (zie de kolom rechts).

En S. Perton is voluit Stoffer Perton, zoon van de dagloner Hendrik Perton en Katrina Weeke te Vriescheloo. Deze Stoffer Perton was toen hij in 1926 te Winschoten  trouwde, al adspirant politie-agent.

* Nont

Tante Jurriena

Mijn oud-tante Jurriena Perton (1900-1986) was de op een na jongste en ook de monterste zuster van mijn opa.

Op haar 28-ste trouwde ze met de tien jaar oudere Harm Sprang, het hoofd van de openbare lagere school te Meerland, onder Oostwold, gemeente Midwolda. Eerder was ze zijn huishoudster geweest en ze heeft me wel eens verteld over het aardappelkrabben op een stuk rodoorngrond dat bij de schoolmeesterswoning hoorde.

Kinderen kregen ze niet, en hij stierf onverwacht in 1936. Van zijn begrafenis stond er nog een verslagje in het Nieuwsblad:

MIDWOLDA, 12 Dec. Heden had alhier de teraardebestelling plaats van het stoffelijk overschot van den heer H. Sprong (moet zijn Sprang, HP), in leven hoofd der O.L. School te Meerland. Onder de stoet merkten we op vele collega’s op het onderwijsgebied, verder net dagelijksch bestuur dezer gemeente en vele vrienden en bekenden. Aan het graf werd gesproken door den burgemeester den heer P. Dijkhuis Jr., die de overledene dankte voor het vele dat hij gedaan had betreffende het onderwijs, en hem schetste als een plichtsgetrouw man, hopende dat de weduwe en familie hierin troost mogen vinden. Nadat nog een 2-tal vrienden van den gestorvene een treffend afscheidswoord gesproken hadden, dankte de heer Perton te Emmen, zwager van den overledene, namens de familie voor de betoonde belangstelling. Een zestal kransen dekte de baar.

Die Perton was niet de zwager, maar de schoonvader van Sprang en mijn overgrootvader. Deze was dat jaar net gekapt met zijn schoenmakerij te Finsterwolde en in komen wonen bij zijn dochter in Emmen. Van de gemeente Midwolde kreeg mijn oud-tante Jurriena nog een brief met rouwbeklag.

Of haar mans dood haar erg aangreep, weet ik niet. In elk geval genoot ze sindsdien een vrij ruim weduwenpensioen en heeft dat bijna vijftig jaar volgehouden, want ze is nooit hertrouwd.

Voor zover ik me herinner woonde ze aan de Parklaan in Winschoten, en verhuisde ze enige jaren voor haar dood naar de serviceflat Hoogwatum aan de Kustweg in Delfzijl. Op beide adressen heb ik haar wel eens bezocht. Van haar komen veel van de familieverhalen die ik hier noteerde.

Ze had een erg zonnig karakter, was een naieve optimiste. Maar terwijl in alle overlijdensadvertenties van haar broers en zussen staat dat de Here ze tot Zich nam, ontbrak zo’n frase bij haar. Volgens mij was ze ook niet zo gelovig. Ze had het er nooit over.

Brand bij H. Perton te Veelerveen

“VEELERVEEN 7 Mei. Gistermorgen brak er plotseling brand uit in de woning van den arbeider H. Perton. Alleen ’t bejaarde echtpaar Perton en de schoondochter waren thuis. Gelukkig werd de brand direct opgemerkt door een 2tal personen, die in de nabijheid veldarbeid verrichten. Het redden van de levende have, varkens en geiten, kostte groote moeite. Van den inboedel werd nog al iets gered; huis en inboedel waren verzekerd.”

Aldus het Nieuwsblad van het Noorden op 9 mei 1907. Nooit geweten dat er ook nog familie in Veelerveen heeft gewoond. Dacht dat ze nauwelijks ten zuiden van de lijn Scheemda-Bellingwolde kwamen en ook, dat Veelerveen veel zuidelijker lag. Maar Veelerveen blijkt zowel in Vlagtwedde als in Bellingwolde te hebben gelegen,  gemeenten die nu zijn samengevoegd tot Bellingwedde. En waarschijnlijk betrof het hier een stuk Veelerveen vlakbij Viescheloo, dus onder de gemeente Bellingwolde.

Het ging in het bericht om Hindrik Perton, geboren in 1829 als zoon van een gelijknamige arbeider en Teelke Strobosch. Hij trouwde in 1860 met de daglonersdochter Anna Loohof, die in 1911 in Vriescheloo overleed. Daar zou Hindrik zelf in 1915 sterven, op 86-jarige leeftijd. Ten tijde van de brand was hij dus 78.

 Hindrik heette arbeider , maar hij bezat wel vee, in elk geval geiten en varkens. In Drenthe zou men zo iemand een keuter noemen. Hij had vast een mooi weids uitzicht, daar in Veelerveen.  Hij was er min of meer een pionier, want Veelerveen begon pas wat voor te stellen na 1911, toen er de kanalen kwamen.

Betovergrootvader kreeg trap van paard

Door het restaureren van familielogjes  herinnerde ik mij opeens, dat ik nog niet had gekeken of de naam Perton ook voorkwam in de oudste tranche Nieuwsblad-leggers die de KB laatst op het web heeft gezet. En jawel, er kwamen weer wat bijzonderheden tevoorschijn. Zoals dit berichtje van 8 oktober 1897:

“FINSTERWOLD, 6 Oct. Bij het vervoeren van gedorscht koren viel de arbeider E. Perton van een wagen, onmiddellijk achter de paarden, waarvan een achteruitsloeg en P. aan het bovenbeen raakte. Het been werd zoodanig gekneusd, dat heelkundige hulp moest worden ingeroepen. De man zal eenigen tijd zijne gewone werkzaamheden niet kunnen verrichten.”

Dat gedorste koren zal in zakken op een platte wagen hebben gelegen. Mijn achternaamgenoot zal dan waarschijnlijk niet bovenop de lading hebben gezeten, maar op de bok van de wagen. Op de een of andere manier moet hij daar het evenwicht kwijt zijn geraakt, wat bijna alleen maar kan als je erbij gaat staan of erg voorover bukt. Dat zijn been alleen maar gekneusd was, daar bofte hij nog mee, dunkt me – ‘t had ook gebroken kunnen zijn. In elk geval kon hij een poos niet aan het werk. Voor die periode had hij dus geen inkomsten, en de doktersrekening zal er ook wel in hebben gehakt.

Bij E. Perton, Finsterwolde, denk ik onmiddellijk aan mijn betovergrootvader Elzo Perton. Maar ik heb dit verhaal nooit over hem horen vertellen. De vraag drong zich dan ook op of hij dit wel was.

Er bleek inderdaad nog een E. Perton in Finsterwolde te zijn, een gelijknamige kleinzoon van Elzo, tevens de neef van mijn grootvader.

Mijn betovergrootvader was op het moment van het ongeluk 65, die kleinzoon 18. Mijn betovergrootvader is zijn leven lang landarbeider geweest. Die kleinzoon stond, toen hij in 1916 stierf, te boek als timmerman, wat zijn vader Aike ook al was. Ik denk dan toch dat het berichtje over mijn betovergrootvader gaat.

Wel een pechvogel, die Elzo Perton. In zijn jeugd werd hij een keer opgepakt voor smokkel. En vijf jaar voor het ongeluk met het paard brandde zijn huis af.

Rooie Harm

Van Klaas Haan uit Heiligerlee kreeg ik net een aardig overzichtje van heel verre (aangetrouwde) familieleden van me, voornamelijk woonachtig in ’t Kloosterholt. Er zitten bijzondere figuren bij:

“Jeltje Perton was getrouwd met “rooie” Harm Bloksma (zoon van de eerste uurwerkmaker bij Van Bergen in Heiligerlee). Hij was een beruchte staker op de steenfabriek en droeg altijd een “lange” geweer, waarmee hij tijdens stakingen op de marechaussee schoot (die beveiligden de stakingsbrekers).”

De huwelijksacte van dit echtpaar.