Havelte gaf meer aan Winterhulp dan Dwingeloo

Deze grafiek toont de gemiddelde opbrengst in centen per inwoner van de zeven eerste Winterhulpcollectes in de winter van 1940-1941, en dat voor de gemeenten Dwingeloo en Havelte. De totaal-opbrengsten per gemeente haalde ik uit het Agrarisch Nieuwsblad, dat ook een bevolkingsstatistiek per 31 december 1940 bevat, waarmee je de gift per inwoner kunt berekenen, die een vergelijking tussen de gemeenten mogelijk maakt.

De nazistische liefdadigheidsclub Winterhulp hanteerde verschillende collecte-methodes: met de rammelende bus op straat, maar ook wel met lijsten langs de deur. Lijstcollectes brachten, hoewel er meer administratie aan te pas kwam, met hun sociale controle ook meer op – dat zal mogelijk de piek bij de derde collecte verklaren. Die collecte was ook de enige, waarbij Dwingeloo Havelte qua gemiddelde gift overtrof, zij het maar zeer licht. Bij de andere collectes was de gemiddelde gift in Havelte steeds veel hoger, deze tendeerde zelfs naar het dubbele van die in de gemeente Dwingeloo.

Dat ik zoiets ga uitrekenen, heeft een persoonlijke achtergrond. Mijn moeder mocht op het punt van familiale oorlogservaringen graag Dwingeloo en Havelte vergelijken. Terwijl haar vader in 1943 als electriciën in Dwingeloo met het register van de luistergelden verschillende radio’s van dorpsgenoten onder de winkelvloer verstopte, en zelf ook een radio aanhield om naar de BBC en Radio Oranje te kunnen luisteren, werd de radio van mijn vaders familie in Havelte wèl ingeleverd. Mijn grootvader hier had hem willen verstoppen in zijn bijenstal, maar daar stak mijn wat bang uitgevallen grootmoeder een stokje voor.

Dit familiale verschil in houding (geduid als dapper of angstig), liet zich ook gemakkelijk doortrekken naar de dorpen in het algemeen. In Dwingeloo was het verzet vrij sterk, er kwamen zeker tien, twintig ‘partizanen’ om. In Havelte, met zijn zeer sterke Duitse aanwezigheid, stelde het verzet weinig voor – het bestond hier eigenlijk maar uit één man, de postkantoorhouder Jetten, die als spion het Duitse vliegveld voor de geallieerden uittekende en fotografeerde.

Er was ook een verschil tussen de burgemeesters van beide plaatsen. Die van Havelte, Eggink, mocht de hele oorlog aanblijven. Hij maakte ondubbelzinnig propaganda voor Winterhulp. Die van Dwingeloo, Stork, werd al in 1941 ontslagen en in een Brabants gijzelaarskamp vastgezet. Daaruit vrijgekomen, ontsnapte hij in 1944 ternauwernood aan executie door een Silbertanne-commando. Bovendien waren verschillende andere sleutelfiguren in Havelte, zoals de huisarts en de gemeente-architect, ook ronduit Deutschfreundlich. De huisarts van Dwingeloo, dokter Dinkla, redde daarentegen een geallieerde piloot uit handen van de Duitsers.

Naast zulke verschillen tussen sleutelfiguren bestond er nog een ideologisch onderscheid tussen Dwingeloo en Havelte. In beide gemeenten was volgens de volkstelling van 1930 het overgrote deel van de mensen hervormd, respectievelijk 86,1 en 88,6 %. In Dwingeloo had je echter een redelijk grote gereformeerde minderheid (12,7 %), terwijl het aantal gereformeerden in Havelte weinig voorstelde (2,6 %). Daar was de onkerkelijkheid juist veel groter (4,4 %) dan in Dwingeloo (0,2 %). De kerkelijk gemotiveerde weerstand tegen de nazi-ideologie lijkt in Dwingeloo dan al van meet af aan groter te zijn geweest, dan in Havelte.

Als burgemeester van Havelte niet fout was, hoe fout moest je dan zijn?

Over burgemeester Eggink van Havelte gesproken – die is nog een keer bekeurd door mijn grootvader. De burgemeester reed namelijk rond in een auto zonder nummerbord, zodat het zichtbare bewijs ontbrak dat er voor dit magistratelijke vehikel motorrijtuigenbelasting was betaald. Als kommies der directe belastingen moest mijn grootvader hierop letten. Hij heette “streng doch rechtvaardig” in zijn ambtsoptreden, kneep ook in dit geval geen oogje dicht en verstrekte de burgemeester een bon. Wat de relatie tussen beide heren geen goed deed.

Ik was dus al een beetje vooringenomen tegen die Eggink. Hij kwam in 1931 uit Indië, waar hij elf jaar gemeente-ambtenaar was geweest. In de oorlog bleef hij aan als burgemeester van Havelte. Na de bevrijding werd hij eerst op non-actief gesteld, om daarna alsnog eervol ontslag te krijgen.

In het Agrarisch Nieuwsblad vond ik een interview met hem. In 1941 maakte hij met wat andere Drentse burgemeesters een reis naar Keulen, op uitnodiging van de bezetter. Achteraf sprak hij zijn voldoening uit over “de uiterst correcte ontvangst”.  Volgens Eggink kon zijn gezelschap de gastheren alles vragen wat ze maar wilden,

“zelfs bleef opbouwende critiek van onze zijde niet achterwege en werd deze ook op prijs gesteld.”

De Havelter burgemeester roemde het Duitse elan:

“De geweldig spontane en enthousiaste wijze van werken was voorts opvallend. Hoe een ieder, man en vrouw, jongen en meisje zijn beste krachten geeft voor zijn werk ten dienste van de volksgemeenschap. Hoe er velen gevonden worden, die zelfs na hun dagelijkschen arbeid, nog vrijwillig een paar uurtjes gaan werken voor de Winterhulp!”

Die Winterhulp, nazi-liefdadigheid, inmiddels ook ingevoerd in Nederland, vond Eggink een “zeer goede instelling”. In Havelte kosstte het hem vrij weinig moeite er collectanten voor te vinden, pochtte hij, omdat

“men in ’t algemeen in zijn gemeente veel voelt voor deze mooie arbeid”.

Wat betreft de tegenwerking die Winterhulp ook ondervond, meende de burgemeester

“dat de geest van die Nederlanders eerst moeten worden omgevormd”.

Hij bepleitte naar Duits voorbeeld een rook-, drink- en variétébezoekverbod voor jongeren onder de achttien, en vertelde iets over een eigen bioscoopbezoekje met de Duitse gastheren. Het betrof een première van een “schitterende Krügerfilm”. Met natuurlijk het bioscoopjournaal:

“De fantastische macht en kracht van de Duitsche weermacht had men voorts op het witte doek kunnen aanschouwen.”

Tot besluit van het interview wees de burgemeester nog op

“…de geest van samenhoorigheid, die het Duitsche volk van hoog tot laag omvat, een geest, die in ons land vaak zoo jammerlijk zoek is.”

Naar deze man is in Havelte dus nog steeds een straat genoemd.

Dorpsjeugd zwom naakt bij Ettelte?

Van mijn vader (1927-2004) weet ik, dat de Havelter jeugd van zijn generatie in de Oude Vaart bij Ettelte leerde zwemmen. Of dat ook voor hemzelf gold, weet ik niet meer – op dat punt vertrouw ik mijn geheugen niet. Later zwom hij nooit, vanwege problemen met zijn oren. Hij kon het, dacht ik, wel, maar had er een hekel aan.

Als hij het geleerd heeft, kan dat haast niet bij Ettelte geweest zijn. Want eind 1940 woonde het gezin van kommies Harm Perton nog in Uffelte, terwijl de Havelter gemeenteraad vlak voor de zomer van 1941 per APV-artikel het zwemmen bij Ettelte verbood.

Zoals het wat omslachtig in het Agrarisch Nieuwsblad stond:

“Deze maatregel werd speciaal genomen, daar het B. en W. gebleken is, dat niet alleen door jonge kinderen, maar ook door kinderen van tien jaar en ouder van beiderlei geslacht zonder eenig toezicht veelvuldig wordt gebaad en gezwommen in de Oude Vaart en wel voornamelijk tegenover een perceeltje bosch bij Ettelte (…) en dat er voorts niet voldoende waarborg bestaat, dat er niets geschiedt dat in strijd met de goede zeden zouden zijn.”

Pubers van beiderlei kunne, gemengd zwemmend zonder badmeester in de buurt, zodat de goede zeden gevaar zouden kunnen lopen…

Naar bleek toen de schoolvakantie dat jaar al voorbij was, wilde Gedeputeerde Staten van Drenthe dat de gemeente Havelte het nieuwe APV-artikel zou intrekken. Dit omdat het zwemverbod zoals Havelte dat geformuleerd had, al onder een provinciaal verbod zou vallen. In provinciale ogen was het Havelter artikel dus overbodig.

Volgens burgemeester Eggink van Havelte klopte dat echter niet: het provinciale verbod betrof het zwemmen zonder badpak, terwijl het in Havelte juist om de zwemlokatie ging. De raad besloot om het artikel niet in te trekken, maar het eerst nog even aan te zien. Het zwemverbod bleef dus voorlopig van kracht.

Boernbrulfte

Mijn moeder bleek zelf een hele serie foto’s van Oude Koninginnedag 1949 te hebben, weggeplakt op onverwachte plekken, zoals in een plakboek met klederdrachtknipsels en -ansichten.

Zij en haar broer maakten die dag deel uit van een gezelschap jongelui dat op wagen nr. 7 het dorp rondreed. Thema van de wagen was “Boernbrulfte”. Dat staat tenminste op een bord opzij met een groot wapen van Dwingeloo . Links de koetsier, centraal het gezelschap op knopstoelen, met de braandewien op taofel. Links ziten mijn moeder en haar broer:

Blijkbaar was er in Dwingeloo iemand die een voorraad ouwe klederdracht aanhield, want in de jaren 30 en rond 50 werd zo’n beetje elke feestelijke gebeurtenis opgeluisterd met dergelijke kledij. In de jaren 60 was dat afgelopen, misschien zat toen de mot er wel in. We kunnen constateren dat het gezelschap op de wagen in een goede stemming verkeert, want het zingt. Rechts mijn moeder en haar broer:

De bovenste twee foto’s zijn matige kiekjes van een klein formaat, maar deel van de foto’s is ter grootte van briefkaarten en stukken beter van kwaliteit. Tussen de twee mannen rechts zit mijn moeder en in het midden of vooraan haar broer, die de theatrale mogelijkheden van zijn sigaar ten volle uitbuit. En daarmee onbewust een persiflage weggeeft op zijn vader, die werkelijk altijd een sigaar in de mond had:

Voor of na de optocht poseerde het gezelschap met een harmonicaspeler. Voor heel even laat mijn moeders broer zijn sigaar uit de mond:

Maar als de fotograaf inzoomt, zit-ie er weer in:

Mijn moeder heeft de namen van het gezelschap in paren genoteerd:

Diezelfde dag? kwamen ook de fanfare en de gymnastiekclub langs het Westeinde (nu Heuvelenweg):

De fanfare had nog geen uniformen, en eerlijk gezegd vind ik dat ook wel zo’n mooi gezicht:

Een briefje van Daisy Stork

10-12-‘53

Lieve Bruid,

Zo graag had ik je vanmiddag even persoonlijk de hand gedrukt, maar de jaarvergadering van het bestuur der Volkshogeschool waarvan ik lid ben, maakt dat ik vanmiddag niet in Havelte kan ontbreken. Datum en agenda waren al weken tevoren in onderling overleg vastgesteld; mijn man moet in Wapserveen zijn. Mag ik je nu schriftelijk bij je vertrek uit onze gemeente van ganser harte het allerbeste wensen?
Moge het huwelijksleven je dàt geven, wat je je ervan voorstelt…
  Veel heil en weinig
  zorg of druk
  Veel zon en zegen,
  veel geluk!
Je zult zelf wel ervaren dat gedeelde vreugde inderdaad dubbele vreugde is, eigenlijk driedubbel, en dat de kleine en grote zorgen samen zoveel gemakkelijker worden gedragen dan wanneer je het ooit alleen zoudt moeten doen.
Ik hoop dat je je spoedig in je nieuwe woonplaats zult thuis voelen, het is overàl goed wonen, als je maar jezelf voor honderd procent begint te geven en aan te passen aan je nieuwe omgeving. Dan duurt het niet lang of die omgeving komt ook in vertrouwen naar jou toe.
Wil je de heer Perton ook namens ons gelukwensen? Heb een heerlijke dag en geniet van de wittebroodsweken in je eigen home.
Met de beste wensen, vooral ook voor je ouders, en een vriendelijke groet van

D. M. E. A. J. Stork-v.d. Kuyl

Dwingeloo
10-12-1953

Dit briefje van Daisy Stork (1912-2000), die het getuige het wat hanepoterige handschrift en de bijgevoegde correcties in haast schreef, zat tussen de paperassen van mijn moeder. Natuurlijk bevat het wat frasen, die de burgemeestersvrouw van Dwingeloo wel vaker zal hebben gebezigd bij het feliciteren van een bruid of bruidspaar. Maar afgezien van de conventies staan er toch ook wat zaken in, die wat meer persoonlijk waren.

Zo resoneert in de passage over het samen dragen van zorgen de periode dat Daisy Stork er alleen voor stond. Van 1942 tot 1944 verbleef haar man in een gijzelaarskamp en op onderduikadressen, terwijl zij het in haar eentje moest zien te redden.

De zinsnede over het zich overal thuis voelen is eveneens een persoonlijke – Daisy Stork was immers grotendeels opgegroeid in Nederlands-Indië, waar haar vader als officier steeds weer overgeplaatst werd, zodat zij in twaalf jaar tijd elf verschillende scholen bezocht. Zoals ze in haar memoires schreef: “Je ontwikkelt als vanzelfsprekend een groot aanpassingsvermogen”. Bovendien gaf ze, toen ze zich in maart 1937 in Dwingeloo vestigde, zichzèlf meteen helemaal aan haar nieuwe omgeving, die haar ook weldra volkomen vertrouwde. In haar briefje klinken, wil ik maar zeggen, haar eigen ervaringen door.

Mijn moeder had zeer veel respect voor haar en getuigde daarvan, telkens als er iets over de voormalige burgemeestersvrouw van Dwingeloo in de krant stond. Dat ontzag hing beslist samen met de academische status van mevrouw Stork. Mijn moeder was nu eenmaal gevoelig voor status. Maar in dit geval speelde dat een ondergeschikte rol. Want wat betreft Daisy Stork vloeide mijn moeders respect voornamelijk voort uit het sociaal-culturele werk van mevrouw Stork in de gemeente Dwingeloo en wijdere omgeving.

Voor mijn moeder was Daisy Stork in de eerste plaats de voorzitter van de ‘Nederlandse Bond van Boerinnen en andere Plattelandsvrouwen’, afdeling Dwingeloo, waarvan haar moeder (mijn oma) ook lid was. Let wel: afgezien van de vrouwelijke leden ging het hier niet puur om een vrouwenvereniging, want in de doelstelling stond uitdrukkelijk dat deze club de plattelandsbelangen in het algemeen wilde bevorderen. De Dwingeler afdeling gold als een van de grootste en actiefste van Drenthe, terwijl Drentse vertegenwoordigsters als Daisy Stork een buitenproportionele rol speelden op het landelijk niveau.

Al in 1938 vaardigde de afdeling Dwingeloo de jonge, 25-jarige, nog geen jaar in de gemeente woonachtige burgemeestersvrouw af naar een algemene vergadering in Groningen. Die zomer volgde ze de weduwe van de huisarts op als afdelingsvoorzitter. Soms hield ze zelf lezingen, maar er is vanaf 1939 ook sprake van de organisatie van excursies en avondcursussen over koken, naaien, kinderverzorging en opvoeding. Uit die cursussen kwam het eerste landbouwhuishoudonderwijs (overdag, voor meisjes) voort. Ook hierin speelde Daisy Stork weer een rol.

Dat een en ander in Dwingeloo aansloeg, blijkt uit het ledental van de plaatselijke Boerinnenbond. Dit groeide in enkele jaren van 112 (in 1938) tot 145 (in 1940). In de oorlog zou dat allemaal tijdelijk ophouden. Burgemeester Stork werd eind 1941 ontslagen, wat ook betekende dat zijn vrouw haar functies neerlegde, waarna, zoals mijn moeder menigmaal memoreerde, de Dwingeler afdeling van de Boerinnenbond besloot om zichzelf op te heffen.

Na de oorlog werd ze heropgericht, met uiteraard weer als voorzitter de burgemeestersvrouw, die zich natuurlijk net als voorheen weer ontplooide als ijverige organisator. In 1952 promoveerde Daisy Stork bovendien op een studie over de Drentse boerin, die deels gebaseerd was op haar participerende observaties, incognito als dienstbode in een Oosterhesseler landbouwersgezin. In 1953 kwam ze opnieuw in het nieuws door de schilders uit de Randstad die zij en haar man naar Dwingeloo haalden, een actie waaraan mijn ouders als huwelijksgeschenk een schilderij overhielden.

In Dwingeloo belichaamden Daisy Stork en haar man als het ware de modernisering die vanaf de jaren dertig over het dorp kwam en die aanvankelijk soms maar schoorvoetend werd omarmd. Net als mijn grootouders waren ze import in het dorp, maar beide gezinnen hadden ook nog iets anders gemeenschappelijk, namelijk het gebruik van een elektrisch fornuis bij het koken. In haar memoires noemt Daisy Stork meermalen dit toestel, dat mijn grootvader als electriciën mogelijk ook wel eens naar Nijengaarde, haar huis op ’t Westeeinde van Dwingeloo, heeft gebracht. Ze leerde er zelfs op wecken en inmaken, waartoe de uitgebreide moestuin bij Nijengaarde het fruit en de groente leverde. Zo’n kooktoestel sprak allerminst vanzelf, want in de meeste Dwingeler huishoudens maakte men gebruik van petroleumstellen of kookkachels op turf. kolen of butagas, terwijl er in 1945 zelfs nog enkele boerderijen waren waar men kookte boven open vuur, in een ketel aan een haal.

Hoezeer de modernisering vat kreeg op Dwingeloo, blijkt in 1953 juist uit een bezwaar tegen de plaatsing van de roemruchte radiotelescoop. Volgens Daisy Stork was een deel van de bevolking daar mordicus tegen gekant, omdat men bang was dat het gebruik van elektrische apparaten zoals radio’s en melkmachines verboden zou worden. Uiteindelijk moest de sterrenkundige Oort eraan te pas komen, om in een hoorzitting o.a. dit bezwaar te ontzenuwen.

Presentatie van een portret door een schilder uit het westen. Rechts Daisy Stork en haar man. Nieuwsblad van het Noorden 19 juni 1952.

—

Bronnen: 151 krantenberichten op de zoektermen Stork + Dwingeloo in Delpher en de memoires van Daisy Stork van der Kuyl: Tachtig levensjaren in twee wereldddelen (Groningen 1997).

Extraatje:

Interview met Daisy Stork, NvhN 6 november 1989.