Nog een Jagerslied

De omschrijving met “diverse stukken” is niet echt verhelderend, maar enfin, ik vond in het mapje weer een ‘Jagerslied’ uit Groningen.  Althans, het liedvel is hier in de stad gedrukt bij A.F. Vos in de Geestelijke Maagdenstraat (nu Rode Weeshuisstraat). Het lied werd gezongen op de melodie van de Carmagnole, een Frans revolutionair lied dat na 1795 ook populair was onder Nederlandse patriotten. In de tekst gaan de Jagers met hun kanonnen los op de Engelsen. Eigenlijk kan dat alleen zijn gebeurd in 1799 tijdens de Engels-Russische inval in Noord-Holland. Daarmee verscheen het in hetzelfde jaar als dat andere lied over Jagers die uit Groningen vertrokken – mogelijk vormde dat andere lied een satirisch antwoord op het nu gevonden lied:

Richter gebelgd om mystificatie

Liedzangers met smartlap op een briefformulier uit 1812. Collectie RHC Groninger Archieven, 535-762.

Eind november, begin december 1762 loopt een vrouw de zaak binnen van boekdrukker Benedictus Greydanus aan de Oude Kijk in het Jatstraat in Groningen. De drukker kent haar van gezicht, want ze is dat jaar al vaker in zijn winkel geweest. Wel een keer of twee, drie en altijd met liedjes.

Dit maal heeft ze weer een ‘gezongen nieuwsbericht‘ bij zich, een met moraal doorspekt verslag op rijm, dat gaat over een schapendiefstal die op 13 november in Onderdendam gepleegd zou zijn door ene Dirk. Deze Dirk was vlak na zijn bekentenis gevlucht. Nota bene onder de handen van de wedman èn de richter vandaan.

Ook Dirks’ echtgenote wist zo te ontkomen. De klant van Greydanus wil dat hij een riem, 480 of 500 vel folio, van de ballade drukt, naar het model van een ander liedblad dat ze bij zich heeft. Op de achterkant moet een tweede, minder actueel vers komen te staan, waarvan ze eveneens de tekst aanlevert.

Greydanus bekijkt haar kopij eens en zegt dat hij het handschrift niet te kan lezen. Maar hij weet wel iemand die de verzen voor haar over wil schrijven, Jantien Bosch in de Boteringestraat.

Ook Jantien heeft even later moeite met het ontcijferen. Niet zozeer vanwege het pootje, als wel omdat de kopij op nogal voddige blaadjes papier staat. Ook aan elkaar gelegd leveren die niet geheel en al sluitende zinnen op. Daarom moet de vrouw Jantien af en toe voorzeggen wat er op haar velletjes geschreven is.

Terug bij Greydanus levert de vrouw Jantiens afschriften van haar oorspronkelijke kopij in. Drukproeven blieft ze niet, maar tijdens het drukken worden de teksten nog wel door de knechten van Greydanus gecorrigeerd. De drukker laat zijn knechten ook nog wat exemplaren van het liedblad overdrukken voor zijn eigen winkel. Vlak voor de kerstdagen haalt de vrouw haar bestelling af.

Disrespect

Het is onmiddellijk na de kerstdagen, dat dr. D.J. Nauta, richter van Menkeweer – de Ommelander jurisdictie waar Onderdendam onder valt – zich laat aandienen bij president-Burgemeester Wiardus Siccama van de stad Groningen. De gebelgde richter toont Siccama een exemplaar van het liedblad dat Greydanus in zijn winkel te koop heeft. Met een lied dat van hem, richter Nauta, durft te beweren dat hij zomaar een schapendief heeft laten ontsnappen en een medeplichtige vrouw op de koop toe!

Burgemeester Siccama stelt de richter een raadsdienaar met een schriftelijke lastgeving ter beschikking om ‘het origineel’ van het liedblad bij Greydanus op te vragen. De drukker moet maar eens even vertellen van wie hij de tekst ontvangen heeft.

Tegen de richter en de raadsdienaar zegt Greydanus dat het ging om

“een vrouw, na sijn gedagten een vriesse vrouw dog [de naam] bij hem onbekent”.

Het ‘origineel’ van dat lied nam ze met de gedrukte exemplaren mee. De vrouw vertelde hem dat ze met de vellen naar Friesland reisde om ze daar te verkopen. In zijn winkel had hij geen exemplaren meer liggen van dat liedblad. En, dat was nou ook toevallig, die overdrukken had hij juist die ochtend van de hand gedaan

“an een scheereslijpers vrouw buiten oosterpoort en an een oude vrouw die almanacken te koop hadde”.

Als de richter en de raadsdienaar weer zijn winkeldeur uit zijn, vertelt Greydanus zijn knechten in de drukkerij wat hem overkomen is. Die knechten doen hem beseffen dat hij zich heeft vergist. Met het ‘origineel’ bedoelden de richter en de raadsdienaar niet de proefdruk, maar de handgeschreven kopij. En die is er nog wel. Ze zoeken de stukken haastig bijeen en hun baas brengt ze de richter alsnog na.

Maar ondanks die gedienstigheid blijkt Nauta Greydanus allerminst te vertrouwen. De richter denkt dat de drukker hem op een dwaalspoor brengen wil. Op Oudejaarsdag maakt Nauta andermaal zijn opwachting in het Raadhuis aan de Grote Markt, nu bij een vergadering van Burgemeesteren en Raad. Die beamen dat het een lied is, “tenderende seer tot disrespect van den Rigter”. Ze geven hun advocaat-fiscaal (officier van justitie) opdracht, om Greydanus nog maar eens aan de tand te voelen over dat liedje. Wie heeft het gemaakt en waar bleef de rest van de oplage?

Tegen de raadsdienaar die hem de invitatie voor het verhoor voorleest – het is inmiddels vrijdag 7 januari 1763 – verklaart Greydanus opnieuw dat hij geen enkel exemplaar van de liedjes meer in voorraad heeft. Een dag later herhaalt hij tegen de fiscaal dat de kopij hem gebracht werd door een Friese vrouw, die hij niet bij naam kent. Ook weet hij niet wie de tekst geschreven heeft. Maar de velletjes papier die de fiscaal hem voorhoudt zijn inderdaad de ‘originelen’. Nee, de drukker wist niet dat dat nou een origineel werd genoemd. Daarom heeft hij ook aan de richter verklaard geen originelen meer te bezitten. Deze originelen zijn trouwens niet van de Friezin in kwestie, maar van Jantien Bosch in de Boteringestraat, die de liedjes afschreef.

Zomerspruyt

Tot zover het verhaal zoals het zich aan de hand van een kleine procesbundel in het Stad-Groninger gerechtelijk archief laat reconstrueren. Met de derde verklaring van Greydanus, bevestigd door Jantien Bosch, liep het spoor kennelijk dood voor de autoriteiten, want verder is er hoegenaamd niets over het geval te vinden.

In het procesdossiertje zitten ook Jantiens afschriften voor het liedblad. Van dat blad zijn er minimaal 500 gedrukte exemplaren meegegaan met een Friezin, een scharenslijpersvrouw en een almanakkenverkoopster. Scharenslijpers waren nog heel lang erkende verspreiders van nieuwberichten op het platteland. En ook in de mars van almanakkenverkopers zaten vaak liedbladen. Trekkend langs dorpen, gehuchten en boerderijen brachten zij die voorzingend aan de man. In de stad kwamen dergelijke semi-professionele straatzangers trouwens ook, op de Groninger kermis verkochten ze bijvoorbeeld handenvol liedbladen, tenminste, als de toeluisterende meiden maar ‘oakelik’ genoeg van zo’n moord en brandlied werden en een reukwatertje moesten opsnuiven “om weer op streek te koom’m”.

Waarschijnlijk zijn die meer dan 500 liedvellen over die Onderdendamster schapendief dus niet alleen in Friesland, maar ook op het platteland in een wijde omtrek van Groningen verspreid. Of er één van die drukwerkjes bewaard bleef, is echter zeer twijfelachtig.

Aan de hand van Jantien Bosch’ afschriften heb ik het liedblad gereconstrueerd. Het vers, dat tien coupletten telt, werd gezongen op de melodie van, voluit: ‘Al van een boer buiten de stad woonachtig, van geld en goed zeer rijk en machtig’. Een regelrechte schlager die weer te vinden is in de liedbundel ‘De Mey-blom of de Zomerspruyt; (…) zijnde de nieuwste en aangenaamste liederen die hedendaags gezongen worden…’ De oudst bekende versie van die bundel dateert van 1743, maar er verscheen een Amsterdamse herdruk in 1762, hetzelfde jaar dat Greydanus het lied over de Onderdendamster schapendief drukte.

Wat betreft de inhoud van het Groninger lied gaat het om een tamelijk veel voorkomende, maar zelden opgeloste misdaad. Kennelijk beperkten gezongen nieuwsberichten zich niet tot ijselijke moordverhalen, en kon ook een ordinaire schapendiefstal de aanleiding vormen. Moord, zeker moord met voorbedachte rade, was ook een zeldzaam fenomeen in Stad en Lande en kan dus niet zo vreselijk vaak aanleiding tot nieuwsliederen hebben gegeven. Kennelijk moesten de schrijvers zich wel eens behelpen met een minder spraakmakende stof. Al dienen we de actieradius van diefstalberichten niet te onderschatten, op den duur trad er toch sleet op ten gunste van memorabeler criminaliteit. Terwijl men de leideren die minder uitzonderlijke materie behandelden, gauw vergat en niet bewaarde en niet bundelde, kwam door dit natuurlijke selectieproces later de nadruk te liggen op liederen vol moord en doodslag.

Nog even doorgaand op de inhoud van het lied zou men verwachten dat de hoofdpersoon van de ballade, de Onderdendamster schapendief, na zijn vlucht, mede vanwege zijn bekentenis en die van zijn vrouw, door rechter Nauta veroordeeld zou zijn, al was het maar bij verstek. Helaas laat het rechterlijke archief van Menkeweer zeer te wensen over. Maar gelukkig is er een andere bron, want de Hoge Justitie Kamer van Stad en Lande (HJK) registreerde vanaf 1749 alle vonnissen van plaatselijke rechters. Maar ook in de HJK-registers vindt men geen veroordeling van een Dirk uit Onderdendam. De hoogste rechtbank van de provincie Stad en Lande registreerde wel een sententie door richter Nauta van Menkeweer, maar in dat geval gaat het om heling, een ander delict, waaraan een heel andere naam dan Dirk is verbonden.

Zoals gezegd, is het moeilijk voor te stellen dat er geen (verstek-)vonnis geveld zou zijn wegens zo’n toegegeven schapendiefstal. Alle stad-Groninger en Oldambster sententies van rond 1762 die ik ooit eens onder ogen heb gehad trof ik in de HJK-registers aan. Uiteindelijk ben ik zo gaan twijfelen of de schapendiefstal zich anno 1762 wel voordeed in Onderdendam. Misschien bracht de Friese vrouw wel een veel ouder en gepostdateerd vers bij Greydanus – haar voddige blaadjes papier doen daar aan denken – of sloeg het lied op een elders gepleegde schapendiefstal. De plaatsnaam in de titel en voorrede of aanhef kan immers best wel verbasterd zijn dankzij de interventies van de afschrijfster en de letterzetters van Greydanus.

Vanwege de tussenpersonen kan men ook alleen maar speculeren over de auteur van het lied. Dat was waarschijnlijk niet de Friezin, want het lied bevat maar een enkel Friesisme (namelijk: “redjer”). In het eerste en laatste couplet duiden enkele woordjes als “met” en “wort” juist op een Nedersaksische, mogelijk Groninger herkomst. Die Groninger had dan wel een redelijk vaardige hand van schrijven, want metrisch en qua rijm zit het lied goed in elkaar. Mogelijk verwerkte hij een loos gerucht tot een lied. Opzettelijke kwaadsprekerij ten koste van richter Nauta is uit te sluiten, dunkt me, omdat het lied afgezien van de moralistische passages een feitelijke toedracht van zaken weergeeft, en dat doet zonder satirische of verontwaardigde ondertonen. Dirk is ook de hoofdpersoon, en niet het justitie-apparaat.

Aan de ten onrechte zwart gemaakte èn toch op zijn teentjes getrapte richter Nauta danken we dan een kleine uitbreiding van ons volkslied-archief. En dat niet alleen, want deze geschiedenis laat ook weer eens zien hoe drukkers te werk gingen. Bovendien toont ze ons wie zoal die liedbladen uitventten. Omzwervende lieden die scharen slepen of almanakken verkochten hadden er een bijverdienste aan, die opliep naarmate hun gezongen vertolkingen het publiek meer onthutsten en dus bevredigden.

Harry Perton

—

Eerder in een iets andere, geannoteerde versie verschenen in Stad en Lande; cultuurhistorisch tijdschrift voor Groningen, Jrg. 9, nr. 4 (2000).

Sigarenzakjes van Nanninga

In het archief van de familie Nanninga bevindt zich een fraaie verzameling sigarenzakjes. Het zal verreweg de meeste mensen niets zeggen, maar tabaksverkopers leverden in zo’n zakje een stuk of wat sigaren, voordat de sigarendoos de functie overnam. Vanaf 1840 zijn de zakjes ruim een eeuw in gebruik geweest. In 1941 echter, verbood de bezetter het vervaardigen van een bepaalde soort wegens beperking van het papiergebruik en na de oorlog raakten ze in vergetelheid.

Of de zakjes van meet af aan al bedrukt waren, onttrekt zich aan mijn waarneming, maar waarschijnlijk gebeurde dat pas met de opkomst van de commerciële snelpers, na ca. 1860, 1870. Aan de voorzijde stond gewoonlijk de sigarenleverancier en aan de achterzijde een rebus. Juist dat drukwerk vormde tussen 1890 en 1930 reden om deze zakjes te verzamelen – uit die periode stammen ook de exemplaren van de familie Nanninga.  Daarbij kan je goed zien, waar deze familie woonde: Ten Post en Garrelsweer zijn goed vertegenwoordigd, evenals de stad Groningen. Ook de Ommelanden tussen Reitdiep en Damsterdiep leverden vrij veel puutjes aan de collectie, Oost-Groningen en Drenthe komen er ook nog wel in voor, maar gebieden daarbuiten praktisch niet.

Uit de kantine van de kazerne te Assen kot dit exemplaar, mogelijk vervulde de collectioneur hier zijn militaire dienst:

H. Tigelaar, na 1903 op het station van de Eerste Drentsche Stoomtramweg-Maatschappij te Nieuweroord,  koos voor een Jugendstil-achtig ontwerpje:

Veel sigarenleveranciers kozen echter voor uitsluitend letters op hun puutjes, zoals ook deze aan de Nieuweweg in Groningen:

Zoals gezegd stond achterop zo’n sigarenzakjes vaak een rebus. Nanninga zette de oplossing met potlood nogal eens voorop het zakje, wellicht vormden deze raadseltjes voor hem het motief om de zakjes te bewaren:

Kappers verkochten ook sigaren, dit plaatje van een kapperszaak kan je op meerdere sigarenzakjes uit de stad Groningen aantreffen:

Een vakgenoot uit Appingedam hield het weer sober:

Op het puutje van een kruidenier in Garrelsweer staat links in kleine lettertjes “Zakkenfabriek W. Kamerlingh Groningen”. Het blijkt te gaan om een drukkerij uit de Pelsterstraat, die o.m. in 1896 en 1903 reclame maakte voor haar sigarenzakjes:

Overigens was Kamerlingh lang niet de enige handelsdrukker die sigarenzakjes leverde. In de stad Groningen waren dat er ettelijke. In 1894 en 1895 ging het bijvoorbeeld om een Ottenhoff uit de Warmoesstraat, in 1896 om een Aldershoff met een drukkerij aan de Jacobijnerstraat, in 1904 om een Ubbens aan de Herebinnensingel, in 1912 om een Meijer aan het Zuiderdiep, en in 1911 om een Heijkens aan de A-Kerkstraat. Dat laatste bedrijf bestaat nu nog steeds.

Terug naar de zakjes zelf. Alweer een tramstation, dit keer te Harenermolen:

Een café in Ten Post waarvan de uitbater ook in hooi en stro deed:

Diens concurrent van Veelust had weer een manege en een dekstation:

Terwijl een kruidenier in Veendam reclame maakte met de nabijheid van het gemeentehuis (zo hij er niet in woonde):

Tot slot een specialist uit dezelfde plaats, die op zijn zakje een vakje liet aanbrengen waarin hij vooraf merk en prijs van de sigaren kon invullen:

Ook HJRNoorden heeft een verzameling op zijn Flickr-pagina’s staan.