‘Een voorbeeld zonder wederga, was de eedele Hyleke Gockinga’

Silhouet van Hyleke Gockinga (1723-1793).

Vredelust, waarnaar tegenwoordig een veel zuidelijker gelegen straat genoemd is, was een buitenplaatsje even buiten de stad Groningen aan de westzijde van het Winschoterdiep. Oorspronkelijk heette dat Buitenlust. Omstreeks 1762 werd het huis gebouwd door de gepensioneerde predikant Rudolf Ottinga, die het vastgoed drie jaar later overdeed aan Hyleke Gockinga, een vrome en geleerde jonkvrouw en weldoenster.

Op ’t moment dat juffer Gockinga Buitenlust overnam stond er nog een oud tuinmanshuisje op de tuin. Ook hoorden er een schuur en een stal, een rij lindebomen en een haag op het achterliggende land bij. Waarschijnlijk vormden die linden en die haag een laantje, dat over polder de Meeuwerd naar de Oliemuldersteeg voerde. In elk geval was Buitenlust vanuit de stad sneller via de Oosterweg, die hofsteeg en de Meeuwerd te bereiken, dan via het Kleinpoortje, de Bonte Brug en het dijkje langs het Winschoterdiep.

Juffer Gockinga zou bijna twintig zomers lang op Buitenlust blijven wonen. Zij was in 1723 geboren als dochter van de stadssecretaris Hendrik Gockinga en daarmee telg van een zeer aanzienlijk geslacht, dat de stad al vanaf de veertiende eeuw bestuurders leverde. Zelf zou ze echter nooit trouwen, en ze kwam dus als ‘oude vrijster’ op Buitenlust.
`
Ze was gezegend met veel aardse bezittingen. In haar periode op Buitenlust woonde ze ’s winters waarschijnlijk in haar huis aan de Pelsterstraat, dus binnen de wallen van de stad. Naast haar twee huizen had ze de beschikking over behoorlijk wat land. Het groenland in de Meeuwerd, dat haar broer, de Hoofdman Scato Gockinga, van ds. Ottinga overnam, pachtte zij weer van haar broer. Daarnaast kreeg zij in 1779 het noordelijke stuk van de Meeuwerd in beklemming, zodat ze zeggenschap had over bijna al het groenland tussen de huidige Meeuwerderweg en het Winschoterdiep. Waarschijnlijk verhuurde zij dit weiland weer perceelsgewijs onder aan mensen die er hun vee en paarden lieten grazen, zoals koemelkers en scheepsjagers.

Hetzelfde gold voor de 11 gras hooiland die ze aan de zuidzijde van de Boermandeweg bezat, haar 36 gras ‘Kraanland’ aan de Drentse Laan (Peizerweg), en haar 19 gras groenland onder Noorddijk. Al met al ging het hierbij om bijna 30 hectare nabij de stad, buiten de Meeuwerd om.

Verder bezat ze dan nog twee grote boerderijen in de Stadspolder onder Nieuw-Beerta en, samen met familie, grote stukken veen in de Ommelander Compagnie en onder Scharmer. Dat laatste veen kwam in 1780 in eigen beheer ‘aan snee’, waarna ze in de Groninger Courant steeds advertenties zette voor spon-, baggel- en lange turf uit haar veenderij. Turf die ze ’s zomers voor Buitenlust langs zag varen en die ze verkocht via twee agenten-wederverkopers in de stad.

Grappig aan die advertenties is, dat ze eerst in het voorjaar en later alleen nog in het najaar werden geplaatst, dus steeds later in het seizoen. Waaruit op te maken valt, dat de onderneming steeds meer gevestigd raakte, want de eerste turf was altijd voor de vaste afnemers en alleen voor wat er overbleef moesten er nieuwe klanten gevonden worden.

Juffer Gockinga zat er dus warmpjes bij. Toch ging haar hart duidelijk niet uit naar materiële zaken. Al heel jong gold ze als ‘bekeerd’. Op haar negentiende deed ze belijdenis en meteen daarna werd ze antwoorder in de catechisaties van vooral de zwaardere Groninger predikanten. Zo’n antwoorder moest de door dominee gestelde vragen voor anderen voorbeeldig beantwoorden. Het betrof een informele functie in de bevoorrechte gereformeerde kerk (waartoe ruim driekwart van de Groningers behoorde), maar wel een die tot grote eer kon strekken. Deze functie bekleedde ze zo’n halve eeuw.

Met verschillende predikanten bleef juffer Gockinga bevriend. Een van hen was Paulus Chevallier, die in 1751 naar Groningen beroepen werd, waar hij het een jaar later tot hoogleraar theologie bracht. In het archief van deze Chevallier bevinden zich inderdaad ook enige brieven van juffer Gockinga, waaruit we haar beter leren kennen.

Uiteraard schreef zij de hoogleraar bijna alleen, als een van beide niet in Groningen vertoefde. In de brieven sprak ze hem aan als “hooggeleerde dierbare leeraar”, “professor amicissima”, “hartlijk geliefde vriendt” en “teergeliefde zielsvriend”. Maar hoewel ze zichzelf zijn “dienstvaardige dienaresse en vriendin” noemde en “uw zeer aanklevende vriendin”, die hem aanhing “gelijk een gordel kleeft aan de lendenen eens mans”, moeten we dit alles puur geestelijk verstaan.

Zo sprak ze eens deze zegen uit over een vakantie-tripje van professor:

“God verkwikke, verfrisse en versterke U ligchaam! maake het (…) meer en meer vatbaar voor de bewerking van U zeedelijke Geest & U reedelijke Geest voor de bewerking van de Godlijke Geest, ten eynde Gij met vernieuwde ziels- & ligchaams kragten U wichtige Post wederom moogt aanvaarden”.

Zelf maakte ze eens een uitstapje om met eigen ogen te zien hoe enkele gangmakers van een gereformeerde opwekkingsbeweging in Oost-Friesland het deden. Vooral van de invloedrijke ds. Venecamp van Bonda (Bunde) bleek de reli-touriste gecharmeerd. Bij deze bevindelijke boetprediker antwoordde ze ook weer ettelijke keren in catechisaties, tot een “volmaakt genoegen” van hem en de zijnen. Ze noemde hem dan ook “deftig” en “vriendelijk”, een mening die niet iedereen kon delen.

Na 1780 verwaterden de betrekkingen tussen juffer Gockinga en professor Chevallier, omdat hij in de politieke woelingen van die tijd steeds meer partij voor de patriotten koos. Ook de oranjegezinde en patriotse partijgangers onder de Groninger predikanten ging zij trouwens uit de weg. “Gelijk ik in dezen tijd heb pogen te zwijgen en mij van menschen te onttrekken”, schreef ze professor,

“zoo hoop ik het verder te doen. Ik beschouw de schuld weerzijdig, dies heb ik ras door spreeken weerzijdige vijanden, best is het mij dan weinig met menschen, maar veel met de Heere te spreeken.”

Ze hield zich dus bewust afzijdig bij de politieke woelingen, waarvan ze de schuld zowel bij de oranjepartij als bij de patriotten legde. Toch gingen de conflicten haar niet bepaald in de kouwe kleren zitten. Want ook in de catechisaties drongen die door en in haar laatste jaren viel dat godsdienstonderricht haar zo zwaar dat ze jammerde: “Ach, was ik geen antwoorder”.

Uit die functie vloeiden intussen wel de twee boeken voort, waaraan ze ook buiten Groningen bekendheid dankte. Het eerste was een vertaling van een werk van de zeventiende-eeuwse Engelsman John Owen en het tweede betrof een eigen werk over het eerste bijbelhoofdstuk Genesis.

Met de vertaling van Owens meer dan 500 kwarto pagina’s tellende Salus Electorum Sanguis Jesu, of de dood van den dood in den dood van Christus, zijnde een verhandeling over de vrijkoping en verzoening door Jezus’ bloed… was ze rond 1760 al bezig. Maar het werk bleef jarenlang liggen en ze pakte het pas weer op in maart 1766, nadat ze Buitenlust overnam. Haar eigen voorwoord schreef ze daar op 17 september 1767 af, waarna de theologische faculteit haar goedkeuring aan het gehele werk gaf en drukker Jacob Bolt het kon opleggen en uitgeven.

Het boek kostte maar liefst twee goudguldens, bijna drie timmermansdaglonen en was dus niet bepaald voor iedereen weggelegd. De hooggeleerde theologen roemden de “welbesneedene penne” van Gockinga, volgens hen een “waardig cieraat van Groningens kerkgemeente”. Interessant is vooral Gockinga’s eigen uitgebreide voorrede, waarin ze stilstaat bij de heiligen en de gemeenschap die deze met elkaar moeten vormen. Een heilige definieert ze als “een mensch welke in volle kracht en nadruk Gode is toegewijd, en die dit in zyn gedrag door genade toont”. Een onontkoombare voorwaarde voor die toewijding is een levendig zondebesef. De heilige moet zichzelf altijd eerst kennen als

“een armen hel- en doodwaardigen zondaar, die om Adams schuld als een vloekeling in de werelt kwam, en van het ogenblik zyner geboorte af, voor eeuwig hadde moogen verstooten worden”.

Zichzelf en al zijn daden moet de heilige als “door en door bedorven” zien:

“…hy heeft niets dat ten goede voor hem pleiten kan, en daarom begeert hy ook niets vuuriger, als om maar van allen waan, dat hy iets is, daar hy niets is, ontdaan te worden, en werpt alle zyne gerechtigheden, welke hy voor onrein verklaart (…) voor de mollen en de vledermuisen.”

Passages als deze doen sterk denken aan Schortinghuis, de bevindelijke predikant van Midwolda, die in zijn werk ’t Innige Christendom (1741) uitging van een volslagen menselijk onvermogen. Ook juffer Gockinga was daar wel eens mee behept, getuige haar uitspraak

“dat myn doen en laaten, myn zwygen en spreeken geduurig berispelyk is (…), dat ik der christen naam onwaardig draage, en dat niets my betaamlyker zou zyn als over myne eindelooze te kortkoomingen te weenen totdat er geen geest meer in my was, ja dat ik voor Hem en in zyne heilige oogen een aller ondraaglykst schepzel zou zyn, zoo Hy my niet in de volmaakte gehoorzaamheid van den eenigen Verlosser zyne grooten Zoon beliefde aan te zien.”

Nou hadden ‘fijne’ calvinisten weinig op met de ‘werkheiligheid’ van degenen die zich erop beroemden goede daden te verrichten. Maar dat men niets tot eigen heil kon aanbrengen en voor alles aan Gods genade overgeleverd was, bleek ook vaak een excuus om helemaal niets voor anderen te doen. Een dergelijke passiviteit echter, kon juffer Gockinga niet waarderen. Op de schouders van heiligen rustten volgens haar vele plichten jegens medemens en maatschappij. Een waar christen moest bijvoorbeeld vlijtig zijn in zijn werk, goed zijn godsdienst oefenen in kerk en gezin, bouwen aan de kerk, de armen gedenken, zieken bezoeken en vreemdelingen herbergen en daarbij iedereen vermanen om op het rechte pad te blijven. Zelf voelde ze zeker “lust” om die plichten te vervullen;

“en schat het voor een groot voorrecht als ik in eenig ding de gemeente Godts mag dienstbaar zyn en de vermoogens, welke de Heere my vrymagtig gegeeven heeft (…) tot zyne heerlykheid, en ten voordeele van zyn Volk besteeden.”

Dat bleek ook weer uit haar eigen Verhandeling over het eerste Bybel-boek genoemd Genesis, vervattende de oudste gebeurtenissen der Wereld, een werk in octavo dat tussen 1788 en 1796 in zes afleveringen uitkwam. Samen tellen die meer dan 2100 pagina’s. Ze vormen dus een kolossaal boek, waaraan Juffer Gockinga zeer lang moet hebben gewerkt. Zelf gaf ze ook wel eens de moed op dát ze het ooit zou voltooien: “Weinig dachten wy, dat zulks ooit ter Drukpersse van ons zou overgegeven worden”. Dat het er uiteindelijk toch van kwam, lag aan de aandrang, die veel mensen op haar uitoefenden.

In dit werk ontleedde en verklaarde juffer Gockinga zo’n beetje zin voor zin Genesis. De ouderdom van deze oudste geschiedenissen bepaalde ze op exact 2369 jaar. Een van de inzichten die weldra achterhaald zouden zijn, vandaar misschien ook, dat het laatste deel van haar werk in het familie-archief Gockinga nooit opengesneden werd. Haar werk droeg ze op aan onder andere haar broer Scato Gockinga, inmiddels Luitenant-Generaal van de Hoge Justitie Kamer.

Het dictum van de vier hoogleraren van de nog behoorlijk orthodoxe theologische faculteit luidde, dat Gockinga’s werk blijken gaf “van een schrander en geoeffend doorzicht in de Goddelyke Bybelwijsheid, van een juist wikkend oordeel, van een zeer uitgebreide kunde, en in de bespiegelende en in de gemoedelyke waarheden van onze dierbren Godsdienst”, waarbij het naar hun smaak ook opgeschreven was “in een klaaren, beschaafden en krachtigen schryftrant”.

Zoals gezegd kende Gockinga’s Genesis een lange voorgeschiedenis. Delen ervan moeten overdacht en geschreven zijn op Buitenlust. Toch vond het werk hier niet zijn voltooiing, want enige jaren voor de verschijning verhuisde de schrijfster, al bleef zij wel aan de zuidkant van de stad wonen. Begin 1784 ruilde ze haar buitenplaats aan het Winschoterdiep tegen de tuin met woning van Raadsheer Wytsius Lohman en diens vrouw Anna de Savornin. Deze bevond zich tussen de Oosterweg en ‘De weg onder de Boompjes’ (nu Parklaan). Juffer Gockinga kreeg daarbij van de Lohmans nog 4000 gulden toe, precies de som die ze in 1765 had neergeteld voor Buitenlust. Haar nieuwe goed voegde ze samen met een huis en hof aan de westzijde van de Oosterweg, die ze eind 1782 al verworven had, en nog een tuin en hof met een stenen zomerhuis (een achtkantige koepel) aan ‘De weg onder de Boompjes’ die ze eind 1784 kocht. Zodoende kreeg ze hier al met al de beschikking over een lap grond, die in onze tijd wordt ingenomen door buurtcentrum ‘t Poortershoes, het daarachter liggende deel van het ouderenhofje Parkhorn en drie belendende panden aan de Parklaan, richting stad.

Een hovenier, Frans Hageman, schoot ze hier bovendien het aankoopbedrag van zijn naastgelegen huis en tuin voor. Deze Hageman, een van de weinige buiten-Oosterpoorters die al beschaafd met mes èn vork aten, zal op haar tuinencomplex aan het werk zijn geweest. Voor de hypotheek moest hij overigens toestaan dat juffer Gockinga en de bewoners van drie eenkamerwoninkjes, die zij inmiddels aan de Oosterweg had laten bouwen, toegang kregen tot zijn put. Later bleek hij nog eens voor ruim 85 gulden bij haar in het krijt te staan – de onderlinge verhoudingen leden dus niet onder dat collectieve putgebruik.

Wellicht in haar huis tussen de Oosterweg en ‘Onder de Boompjes’ overleed Hyleke Gockinga op 10 december 1793. Dat er na haar dood door vele Groningers gerouwd werd, blijkt uit drie klaagzangen of lijkdichten, die bij haar begrafenis uitgesproken zijn en die naderhand in druk verschenen. Ze waren van ene V.J., de boekhandelaar Johannes van Groenenberg en de predikant Albertus Alberthoma, en alle drie stipten ze de didactische en intellectuele gaven van de overledene aan, maar ook nog een onvermoed filantropisch aspect. Zo dichtte V.J.:

“Een grote Christenschaar, laat heure tranen vloeien;
Een talrijk vriendental zal thans de zark besproeien
Van haar, die ’t leerzaam deel des volks op ’t harte droeg,
En die om heur waardij, nog altijd stierf te vroeg,
Men hoort de schaam’le weeuw, de treurge wezen klagen:
Hier ligt mijn Dorcas nu! – Mijn steun wordt weggedragen!”

Naast een Dorcas (weldoenster), noemde V.J. Juffer Gockinga een “Debora, voor Gruno’s Kerk een hoeder”, een “zeldzaam licht” en een “pronkjuweel der vrouwen”…

“…dat wys en ongeleerd de vraagbaak mag beschouwen
Dat wonder onzer eeuw, dat nergens weerga vond;
Dat, bijna vijftig jaar, haar tijd en gulden mond
Besteedde tot Gods eer, tot nut haars medemenschen”

Voor Van Groenenberg was ze “de bloem van Gods kindren, die Gods roem uitbazuinde in Sions Zalen”. “Hier ligt ’t puik-Juweel der Vrouwen”, schreef de boekhandelaar, “die haar huis, haar hart en mond aan den dienst van God verbond” en die “zo vaak, zo troostlijk sprak”. Bij hem heette ze eveneens een Dorcas…

“…vol van goede werken:
Die zo menigmaal haar hand
Opende, om het ingewand
Van behoeftigen te sterken”

Geen wonder dat ook die behoeftigen hevig treurden:

“Armen zuchten, haar die gaf,
Rukt de dood nu naar het graf…”

De gedrukte klaagzangen vormden niet het enige blijvende eerbetoon. Drie maanden na haar dood verscheen er een gedrukte en ingekleurde prent “ter aandenking van wylen de Welgebooren Jonkvrouw H. Gockinga”. Deze werd gemaakt door Douwe Lofvers, een 24-jarige kunstschilder en tekenleraar, die normaliter vooral kamerbehangsels, schoorsteenstukken en rijtuigen beschilderde, maar ook wel grof schilderwerk aannam.

De vervaagde prent met het grafschrift voor Hyleke Gockinga. Collectie RHC Groninger Archieven 518-23.

Op deze gedenkplaat staat een door een treurwilg omhulde graftombe in de vorm van een gepunte obelisk, met tegen de sokkel een plaquette met het silhouet-portret van de overledene. Naast dit grafmonument vinden we een voor die tijd typisch-zinnebeeldige voorstelling. Zo wordt “de weenende Godsdienst” getroost door “een Genius” (beschermgeest) en spelt “een wichtje” aan de voet van het monument de naam, levensjaren etc. van de overledene. Ook Lofvers produceerde overigens weer een gedicht, dat hij onderaan zijn gedenkplaat plaatste, en waarin hij bovenal de intellectuele talenten van juffer Gockinga roemde:

“Bekend met Grieken en Romeinen
En Arabier en Brit en Gal
Wier reine deugd en zuivre zeden
Geen Christen ooit vergeten zal
Een voorbeeld zonder wederga
Was de eedele Hyleke Gockinga.”

Kennelijk beheerste juffer Gockinga Engels, Frans, Latijn, Grieks èn Arabisch. Vanwege die uitgebreide talenkennis noemde een verre nazaat van profesor Chevallier haar ook wel “de Anna Maria Schuurmans van Groningen”, naar de beroemde geleerde vrouw, dichteres en kunstenares uit de zeventiende eeuw.

Toch blijft Hyleke Gockinga vooral intrigeren in haar gedaante van weldoenster. Haar lofdichters zullen de waarheid geen geweld hebben aangedaan, maar verder is er geen bron die op haar filantropie wijst. Haar vrijgevigheid zal ze dus buiten institutionele kaders om hebben getoond, zonder dat er verder iets van op schrift kwam te staan.

—-

Herziene versie van een verhaal dat eerder in wijkkrant De Oosterpoorter verscheen.

‘Sweet Swastika-home’

HJR Noorden heeft een paar curieuze plaatjes op zijn Flickr-account gezet. Op het eerste staat een   mejuffrouw Titia E. Amshoff, privé-docente Engels, voor een deur. Deze geeft toegang, naar blijkt uit de tweede foto, tot het pand op de hoek van de Grote Kromme Elleboog en de Turftorenstraat hier in Groningen. Op de gevel van dat pand prijkt reclame voor mevrouw Amshoffs Engelse lessen. Mogelijk zou dat nog geen wenkbrauwen omhoog hoeven jagen, ware het niet dat Amshoff deze reclame, naast Americana, voorzag van maar liefst vier hakenkruizen. Sterker nog, haar woning hier noemde ze: “My own dear, sweet Swastika-home” –

“Everybody can learn English here at anytime.”

HJR dateert de foto’s op respectievelijk 1932 en 1922. Met het vroegste jaartal zit hij sowieso goed, want met haar bizarre marketing haalde juffrouw Amshoff in 1921 en 1922 de krant.

Het eerste bericht stond op 8 oktober 1921 in Het Volk, dat haar reclame “opzienbarend” noemde:

“Een schilderdoek is aangebracht in een blind venster. Op dit. stuk ziet men, van boven af te beginnen, eerst de Amerikaansche vlag, waarbij een afbeelding van het Amerikaansche Vrijheidsbeeld. Aan beide zijden zijn 2 Swastika’s aangebracht, waartusschen „The busy curve” (de drukke Bocht). Daaronder volgt een afbeelding van haar huis met het onderschrift: „My own dear sweet swastika home corner (mijn eigen lieve, zoete Swastika-huis-hoekje) Gr. Kromme Elleboog, Turftorenstreet. Any Body can learn English here at any time. (ledereen kan hier te allen tijde Engelsch loeren). Thursday (Donderdag) 21 September 1921). Daaronder weer twee Swastika’s en als slot een afbeelding van het grootste stoomschip der Holl. Am. Lijn, de „Statendam”, met welk schip hare emigranten-leerlingen naar Amerika kunnen vertrekken!”

Wat de krant opzienbarend vond, was niet zozeer de aanwezigheid van de swastika’s. Het betrof destijds nog een neutraal symbool – zo voerde de Groninger roetvereniging De Hunze een tijdlang dit logo, terwijl er zelfs een joodse voetbalclub Swastika in Groningen bestond. Nee, getuige de kop boven het bericht benadrukte deze socialistische krant vooral het moderne Amerikaanse, “wetenschappelijke” karakter van Amshoffs werving.

Het tweede bericht was korter en stond in het Nieuwsblad van het Noorden van 31 augusts 1922. Ook die krant verbaasde zich over de reclame die Titia Amshoff maakte, dit maal in de vorm van een stadsplattegrondje waarop de route naar haar huis was aangegeven. Deze folder bevatte tevens een foto:

“Ook een ansicht van haar huis houdt de herinnering aan mej. Amshoff en haar lessen levendig.”

Ik neem aan dat dit de tweede foto in de collectie van HJR Noorden is.

Bloedend België – de lijdensweg van een onschuldig volk

Bron.

Er voer een coaster langs de Peizerweg

Bron: Nieuwsblad van het Noorden, 10 januari 1936.

Ik vraag mij af, zou het schip van de oude heer Dinkla nog bestaan?

Van eenvoud naar weelde: de Stad-Groninger keurbonen

Keurbonen Stad Groningen. Collectie Groninger Museum.

“1656. De geheele Groninger regering bestond thans uit zesentwintig personen, te weten uit acht burgemeesters en achttien raadsheeren. Van de burgemeesters zaten vier in den raad en evenveel in de hoofdmannenkamer, die alle jaren bij tweeën verwisselden. Van de raadsheeren hadden twaalf zitting in den raad, en de zes overige bekleedden de generaliteits- en provinciale ambten, welker verkiezing jaarlijks op den 8 Februarij plagt te geschieden. Tot heden ging dit bij wijze van loting met gewone witte boonen, maar nu had dezelve voor de eerste maal plaats met gouden geëmailleerde zwarte en witte boonen. Een bewijs, kan men zeggen, van meerdere welvaart of toenemende weelde!”

Bron: A Smith, Geschiedenis der provincie Groningen (Groningen 1849) pag. 259.

Trijntje. Of de weifelmoedige hoorndrager

Op 24 februari 1791 meldde dominee Van Bolhuis in de gereformeerde kerke­raad dat Geert Luitjes van buiten ’t Kleinpoortje was komen klagen over zijn vrouw. Die echtgenote, Trijntje, was bijna tien maanden eerder bij Geert weggegaan. Al zijn smeekbe­den om bij hem terug te komen waren vergeefs geweest. Maar ze bleef wel in de buurt wonen, vlakbij ene Jacob Makken, met wie ze een “ergerlijke, gemeenza­me verkering” onder­hield.

Begin februari beviel ze van een kind. Op de achttien­de bracht ze dat onder de naam Jetske ten doop met de opmer­king dat de vader een buiten­landse reis maakte. Maar Geert was helemaal niet van huis geweest en had al die tien maanden geen “verkering” met haar gehad, zodat ’t kind als onecht geboekt moest worden.

Een zeldzaam schandaal. De kerkeraad zond meteen een commissie naar het stadbestuur, om er kennis van te geven. Op 1 maart verzochten Burgemeeste­ren en Raad hun fiscaal (aanklager) om een onder­zoek in te stellen naar het overspel, concubinaat en bedrog van Trijn­tje. Veertien dagen later rondde de fiscaal dit af. Hij hoefde verder geen aandacht aan de zaak te besteden. Toen Julle Ven­huis, de “rotmeester” (buurtbe­stuurder) van buiten Kleinpoor­tje, weer tien dagen later kwam klagen over het “schande­lijk levens­gedrag” van Trijntje en Géért, een gedrag waaraan de buurt zich hartgrondig ergerde, zetten de heren de fiscaal andermaal aan het werk, maar bleven strafmaat­regelen opnieuw uit.

Kennelijk was Geert tegen dominee Van Bolhuis loslippiger geweest dan tegen de sterke arm. Anders bevatte het rechterlijke archief over dit jaar wel Geerts aan­klacht, met een stuk of wat getuigenverklaringen erbij. Alleen op basis van een aanklacht van de bedrogen huwelijkspartner werd overspel vervolgd. Bleef zo’n openlijke verklaring uit, dan berustte de magistraat, tenzij er sprake was van een betrappen op heter­daad. Juist omdat die aan­klacht van Geert uit­bleef, ergerde de buurt zich. Daarom keerde de buurt zich ook tegen hem. Daar kwam de boodschap van de rotmeester eigenlijk op neer.

Kon het bevoegde gezag niets ondernemen, de buurt had haar eigen mogelijk­he­den al eerder benut. Precies in de maand dat Trijntje Geert verliet om vlakbij Jacob te gaan wonen, in mei 1790, kwam rotmeester Venhuis al eens klagen op het stad­huis. Hij maakte toen melding van “vele desordres en onorden­telijkhe­den” buiten Klein­poortje, veroorzaakt door een huwelijk, en noemde ook de namen van drie jongens die bij de ongere­geldheden voorop liepen. Waar­schijnlijk ging het om een soort van volksge­richt. Maar hoe dit zich precies voltrok, is onbe­kend, want ook daarover ontbreken nadere stukken. Als overspe­li­ge vrouw vormde Trijntje natuurlijk hét voor de hand liggende mikpunt, met Jacob Makken in een glansrijke bijrol. Maar ook Geert kan als “hoorn­dra­ger” (bedrogen echtge­noot) het slachtoffer van glazeningooierij, het insmeren van goed of lijf met pek, een ritje op de mestkar of iets dergelijks geweest zijn.

Laat me de participanten in het huwelijks- en buurtdrama eens wat beter in beeld brengen. Geert Luitjes en zijn vrouw waren nog niet zo lang getrouwd en woonden nog maar pas buiten Kleinpoortje. In november 1788 vestigden ze zich daar. Hij was toen 54 en zij 32. Ze kwamen van het land, zoals dat heette, om precies te zijn uit de omgeving van Garmer­wolde, en betrokken in het streekje aan de Trekweg buiten Kleinpoortje (oostzij­de Winscho­terdiep) een “kamer” (éénkamer­woning) die elf stuivers in de week deed, dus niet wat je noemt een paleis.

Dan was rot­meester Julle Venhuis wat beter af. Die bezat twee kamers onder één kap, vanaf de stad het derde pand voorbij Het Wapen van het Ol­dambt, de zuidelijke van de twee herbergen buiten Kleinpoortje. Het Wapen van het Oldambt bleef zeer lang bestaan en heette vlak voor de afbraak, ca. 1994, het Topper-pand. Waarmee de huidige plek van het echtelijke drama ook aan te geven is, namelijk De Meeu­wen, iets ten zuiden van de Griffe­brug. Ook Jacob Makken, de man met wie Trijntje het hield, was in betere doen dan Geert, want die bezat en bewoonde het zevende huis voorbij Het Wapen van het Oldambt, eveneens een twee-onder-één-kapper. Later erfde Makken trou­wens Het grauwe Paard, een her­berg in de tip tussen de Ooster­weg en Onder de Boom­pjes (Parklaan), dus buiten de Oosterpoort.

In 1791 mochten de démarche van de kerkeraad en de bemoeiie­nissen van het stadsbestuur dan op niets uitgelopen zijn, omdat Geert Luitjes geen voet bij stuk hield, ruim drie jaar later diende de bedrogen echtgenoot alsnog een aanklacht in tegen zijn vrouw. Hij wilde scheiden, wellicht om opnieuw te kunnen trouwen. Maar een civiel­rechtelijke scheidingsproce­dure kostte nogal wat geld. Zo’n investe­ring ging Geerts budget verre te boven. Vandaar dat hij van de heren gedaan probeerde te krijgen om de aankla­gersrol van hem over te nemen, in een strafrechtelijke procedure tegen zijn vrouw.

Dit keer bleven er wel stukken bewaard. Met Trijntje, zo vertelde Geert de fiscaal op 2 juli 1794, had hij slechts een jaar lang geleefd “als man en vrouw toe koomt”.  Maar toen begon ze “sterk te boeleeren” (= in ontucht leven):

“Zoo dat daar veel oneenigheid is door ont­staan. En waarop zij doen voor genomen heeft stilswij­gent van mij te gaan en meede neemende het geene haar anstaande, en doe naast haar pol is gaan onder één dak te woonen”.

Met Trijntje was het, kortom, van kwaad tot erger gekomen. Eerst pleegde ze ontucht, vervolgens kwam er onenigheid, daarna kneep ze er stiekum tussen­uit onder medene­ming van de spullen die haar bevielen, en als klap op de vuurpijl betrok ze de eenkamerwoning pal naast en onder één dak met “haar pol” (= een scheldwoord voor kerels die in het geheim een vriendin onderhiel­den, ook wel gebruikt voor pooiers of soute­neurs).

Zoals we weten beviel Trijntje in februari 1791 van een dochter Jetske, die ze bij de doop voor echt had willen laten doorgaan. Volgens Geert, drie jaar na dato, gebeurde dat “onder voor geven dat ik een vaarensgesel was en buiten Lands was, daar ik maar een deur of drie van haar woonde doen ter tijd”. Mede door allerlei vrouwelijke naberhulp bij kramen en dopen, bleef er in een buurt weinig geheim. Natuurlijk kwam Geert achter Trijntjes bedrog. Dadelijk was hij naar dominee Van Bolhuis gestapt om het kind als onecht in het doopboek te laten zetten. Boven­dien had hij tegen de dominee verklaard dat Trijntje “een Egtbreker hoer” was. Nog sterker, minder dan een jaar later beviel ze weer van een onecht kind, en dat was nog steeds niet gedoopt. Trijntje durfde daar niet mee naar de kerk om het ten doop aan te bieden.

“Na sterke overweeging en onderzoek gedaan te hebben” was Geert er eindelijk uit. Er was geen kans op dat hij ooit nog “de minste troost” bij Trijntje zou kunnen vinden. Hij had “nu dog te lang genoeg gemi­mert”. Daarom wendde hij zich “met alle ootmoedig­heid” tot de magi­straat met het verzoek “om voor Eeuwig van haar gescheiden te mogen wor­den”.

Geert deponeerde zijn aanklacht vlak voor het zomerreces. Voorlopig had de fiscaal het te druk met andere zaken – heren als hij brachten de zomer op het land door, waar ze zich ontspanden, maar ook bemoeiden met allerlei agrari­sche werkzaamheden op en rond hun buitenplaatsen. Pas na het zomerreces maakte de fiscaal echt werk van de zaak. Op 9 september 1794 hoorde hij Geert nog eens, voelde hij Trijntje aan de tand en nam hij de verklaringen op van een stuk of wat getuigen.

Geert bevestigde de aanklacht die van hem opgenomen was met zijn handteke­ning. De “verkering” van zijn vrouw met een ander kon hij niet bewijzen, maar dat ze een “echtbreekster” was, stond buiten kijf omdat ze in de kraam kwam zonder met hem “verkeerd” te hebben. Sinds drie jaar woonde ze niet meer met hem onder één dak, en een even lange periode hadden ze geen echtelijke omgang meer.

Trijntje, die niet kon schrijven, bevestigde tegenover de fiscaal dat ze al drie jaar bij haar man weg was. Ze verliet hem, zei ze, “omdat zij te samen niet konden accorderenstraat boven een pruikmaker woonde hielp haar bij de bevalling. Dat kind was nog niet gedoopt omdat haar man haar geen “handjeverklaring voor de doop) wilde geven. Waarom niet? Dat wist ze niet. Maar ze had Geert er vaak genoeg om gevraagd. Was haar man dan wel de vader van dat kind? Jazeker. Wanneer had dan voor het laatst met haar man verkeerd? Dat wist ze niet, maar ze

“was van haar man gegaan toen zij van dat kind zwaar ging”.

Op de vraag naar het kind dat ze eerder kreeg, verklaarde Trijntje dat Feikje zes jaar geleden gedoopt werd in de Martinikerk. Maar dat was haar oudste, wel degelijk uit het huwelijk met Geert voortgesproten dochter, en die bedoelde de fiscaal natuurlijk niet. Tussen de oudste en de jongste, zo gaf Trijntje toe, kreeg ze voor drie of vier jaar nog een meisje, Jetske, eveneens in de Martini­kerk gedoopt. Dit kind, inmiddels gestorven, had Trijntje zelf laten dopen, “want zij was van haar man gegaan toen zij van dat kind zwanger was” Nadien kwam ze weer bij Geert wonen en raakte zij in verwachting van haar jongste.

Trijntje probeerde dus aannemelijk te maken dat ze een soort knipper­lichtrela­tie met haar man onderhield, waarbij ze zwanger raakte als het licht weer even op groen stond. Volgens haar konden meerdere buren getuigen dat ze, nadat ze haar middelste kind kreeg, weer even bij haar echtgenoot inwoonde.

Maar die buren bevestigden het verhaal van Trijntje niet. Lysebet Tobias, de vrouw van Albert Mulder, verklaarde dat Trijntje al ruim drie jaar naast haar woonde, met twee kinderen, maar zonder haar man. In al die tijd had Lysebet Geert daar niet in huis gezien. En ook Rykes, voluit Hinderikus Roelfs en zijn vrouw Grietje getuigden dat.

Voor Trijntje ging het er dus somber uitzien. Temeer daar er ook nog een zwaarder belastende getuigeverklaring kwam, van glazenmakersbaas Schol­tens, vermoedelijk een vriend of werkgever van Geert. In mei 1794 kwam deze samen met Geert eens om half vier in de ochtend buiten Klein­poortje. Daar was nog geen volk op de been geweest, “omdat het nog zo vroeg was”. Geert en hij namen een kijkje in het huis dat Geerts vrouw bewoonde. En daar troffen ze een persoon aan, “in de wandeling Jacob met de Bek” geheten – ziedaar de bijnaam van Jacob Makken – “hebbende zijn kousen nog niet opgebonden, zijnde er geen ander volk in huis”.

Kortom, de glazenmakersbaas had in alle vroegte gezien hoe Jacob Makken zich aankleedde in het huis van Geerts vrouw, maar Trijntje was zelf de deur al uit, of hield zich schuil in bijvoorbeeld de bedstee. Over een sexuele omgang tussen Trijntje en Jacob met de Bek kon Scholtens niets zeggen, maar de aanwijzing daarvoor was wel sterk. In elk geval sterk genoeg om Trijntje in de piepzak te laten zitten. Terwijl de fiscaal de vroedvrouw achterhaalde die Trijntje in april 1792 hielp bij de geboorte van haar jongste dochter – deze vrouw De Raadt getuig­de dat Trijntje Geert als vader noemde – speelde Trijntje de troef­kaart uit, die ze tot dan toe steeds in haar mouw had gehouden en stuurde iemand om hulp uit Garmerwolde.

Uit de vroegere woonplaats van Geert en Trijntje kwam er weldra een verkla­ring van de diakonen (armvoogden) dat Geert Luitjes voor hun bekend had de vader te zijn van Aafien Derks’ kind. Geert was zelf dus niet bepaald brand­schoon, qua huwelijksmoraal. Kennelijk had hij daar in Garmerwolde zelf een onecht kind, dat door de diakonie bedeeld werd, en waarvoor de diakenen de onderhoudskosten op hem probeerden te verhalen.

Wie boter op zijn hoofd heeft, blijft maar liever uit de zon. Dat besef drong nu ook tot Geert door. Hij schreef de fiscaal een brief, waarin hij aangaf dat hij na ampele overweging ervan afzag zijn aanklacht door te zetten:

“En denken ik moet vergeven, zal mij weeder vergeven worden, en eischen niet alles wat men maar kan. En denken het zal maar best zijn om mijn leeven­sloop in eenzaamheid te eindigen. (…) Want alles word opgeraapt of het waarheid ofte onwaarheid is, en daar­over te sweeren in eenige deel is mijn zin niet. (…) Want alles wat al bij gebragt word is voor mij ondoenlijk om te verdeedi­gen, versoeke om die reden dat mijn Heer het maar in de minne laat vaaren.”

En aldus geschiedde. De fiscaal borg de stukken op in zijn archief, wellicht binnensmonds vloekend, en wensend dat hij nooit op Geerts aanklacht inge­gaan was.

—

(Lichte herziening van een verhaal dat eerder verscheen in De Oosterpoorter.)

Bij de begrafenis op een pestkerkhof

Detail uit de vogelvluchtkaart van de stad Groningen, omstreeks 1634 gemaakt door Egbert Haubois. Het betreft een begrafenis op het nog onbebouwde Nieuwe Kerkhof, waar dertig jaar later de Nieuwe Kerk zou verrijzen.

Twee doodgravers zijn bezig het vooraf gegraven graf te dichten. Naast de groeve staat de barve, de uit de kerk opgehaalde draagbaar waarmee de buurmannen of de gildebroeders van de dode diens kist naar het kerkhof hebben gebracht. Je kunt veronderstellen dat zij zich tussen de belangstellenden bevinden. Wat verder opvalt is dat mannen en vrouwen apart gegroepeerd rond het graf staan. De vrouwen dragen waarschijnlijk speciaal voor de gelegenheid, lange sluiers en -gewaden en de mannen hebben hun meer gewone kledij aan. Achter, rechts voor de kerkhofspoort, staat een tafeltje met daarop het bekken van de diakonie. Straks, na de begrafenis, deponeren de aanwezigen daarin hun liefdegaven voor de armen. Een zich van de begrafenis afzijdig houdende man, mogelijk een diakoniedienaar of een diaken, houdt toezicht op het tafeltje.

Het Nieuwe Kerkhof kwam in 1623 tot stand als begraafplaats voor slachtoffers van een pestepidemie. Volgens Ast en Overdiep die dit memoreren in een boekje over de kaart van Haubois (1983), werden lijkdragers destijds “gewapenderhand gedwongen tot uitoefening  van hun taak”. Of het hierbij ging om dragers die het stadsbestuur speciaal voor de epidemie had aangesteld, of om buren of gildebroeders, vertellen Ast en Overdiep  er helaas niet bij, maar als het om buren ging, staat hun mededeling op gespannen voet met een observatie van Anthony Deusing. Schrijvend over de angst voor pestbesmetting rept deze Groninger hoogleraar geneeskunde (1647-1666)  juist van een zeer grote sociale druk bij buren onderling om aanwezig te zijn bij het afleggen, kisten en ten grave dragen van een pestslachtoffer uit hun buurt:

“Het ís een onmenschelijke en yselijke gewoonte, die ín de Stadt Groeningen in zwang gaet, dat namelyk een gansche buurt, daerin dikwils twintigh, dertigh en meer huisgezinnen woonen, zich na het lijk, dat eerst van de Pest gestorven is, begeeft, alwaer geen ontschulding moet plaets grijpen, alwaer ze – schoon dat zommige noch zoo schreumachtigh of uit eenige eigenschap der natuure tot het verrichten dezer diensten onbequamer, en al zouden ze ook alleen maer ydele toezienders zyп – alle nochtans gedwongen worden te verschijnen en dat met deze dreigementen, dat byaldien ze mee met de Pest bezocht worden, van alle gebuuren zullen verlaten worden, indien ze zulx niet doen. Dit is een treffelijke Godtvruchtigheit aen de dooden bewezen, die de levendigen zonder alle liefde en barmhertigheit in ziekten en ter doot sleept.”

Kortom, hoe ongeschikt ook, iedere naber moest zonder meer aanwezig zijn bij het doen van de naberplichten, zoniet, dan weigerden de buren ook de naberplichten te doen als hij of zij ziek of gestorven was. Absentie leidde kortom, tot het verstoken zijn van de gebruikelijke zorg en daarmee sociaal isolement. Uit een oogpunt van volksgezondheid laakte Deusing deze praktijk, maar volgens hem kon een stadsbestuur daar een eind aan maken door het toestaan van plaatsvervanging bij naberplichten, bijvoorbeeld door ingehuurde krachten of dienstboden. In de achttiende eeuw bestond die mogelijkheid inderdaad in Groningen. Omdat vooral de beter gesitueerden zich daarmee aan de naberplichten onttrokken,  bracht dit als nadeel met zich mee dat de buurtsolidariteit op losse schroeven kwam te staan en arm en rijk uiteendreven, maar dat kon Deusing uiteraard niet voorzien.