De schrik van het kerspel

In 1750 mocht de Oldambtster drost ze eens in zijn gehoorkamer verwelkomen: de predikant en kerkvoogden van Nieuwolda,

“op het versoek van de caspellieden begerende eenen schrik voor hun caspel…”

De ‘schrik’ die ze op dat moment hadden (samen met een of twee andere kerspelen) deugde namelijk niet.

Met die aanduiding ‘schrik’ bedoelde men de roderoede of veldwachter, of, om het Groninger Woordenboek van Ter Laan aan te halen: “oudtijds den politiedienaar ten plattelande”. In deze betekenis schijnt de omineuze term ‘schrik’ (hij jaagt een kwajongen meteen de stuipen op het lijf) typisch Gronings te zijn geweest, want je vindt hem zo niet in het Drents Woordenboek van Hadderingh en ook niet in het het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT).

Afgaande op het woordenboek van Ter Laan, was de term ‘schrik’ voor veldwachter in de eerste helft van de twintigste eeuw nog bekend in Westerwolde. Maar ontstond de term daar dan ook, of was Westerwolde de regio waar die betekenis overleefde? Dit valt enigszins te toetsen met als uitgangspunt een andere opmerking van Ter Laan, te weten dat de term nog steeds voorleeft als geslachtsnaam.

In Ter Laans tijd had je geen Alle Groningers, maar nu wel, en een simpele query op de familienaam Schrik levert op dat die naam in 1740 voor het eerst in een Groninger doop-, trouw-, of begraafboek opdook. Tot 1810 treffen we in zulke registraties in totaal 21 meldingen aan van 13 mannen die Schrik heetten. Gezien de patroniemen kunnen de later genoemde echter slechts in enkele gevallen familie van de eerder genoemde zijn geweest. Afgaande op de retroacta burgerlijke stand is de naam dus op meerdere plaatsen ontstaan en dit betreft bijna louter plaatsen in het Oldambt, met achtereenvolgens eerste verschijningen te Finsterwolde (1740), Beerta (1758), Woltersum (1763), Winschoten (1767), Nieuwe Pekela (1773), Nieuwolda (1775), Zuidbroek (1780), Noordbroek (1783), Nieuw-Beerta (1788) en Meeden 1790). De opmars van de achternaam Schrik kent weliswaar zijn grillige momenten, maar lijkt globaal toch begonnen te zijn in het oosten van het Oldambt – pas later wordt die naam in de meer westelijk gelegen Oldambtster kerspelen geregistreerd.

Westerwolde had dus vast niet de primeur van de bijnaam Schrik die tot familienaam evolueerde, al bleef de veldwachter daar wel het langst zo heten.

—

Bronnen: RHC Groninger Archieven, Toegang 731 (Rechtsarchief Oldambt) inv.nr. 6119 – 10 juni 1750 (Nieuwolda); 23 september 1754 (Finsterwolde); inv.nr . 6122 – 2 april 1770 (Finsterwolde); en inv.nr. 6128 – 15 juni 1779. In alle gevallen betreft het rekestboeken.

Kinderen die men Moeder noemt

Bij het doornemen van de Oldambtster rekesten stuitte ik weer eens op de meisjesnaam Moeder. Een voornaam die heel verwarrend is, als je hem voor het eerst tegenkomt: het kind krijgt als het ware een volwassen functie toegedicht. Reden om nu eens te kijken wanneer en waar deze voornaam in zwang was.

Heden ten dage is de naam uitgestorven. In Drenthe kwam hij niet voor, in Friesland juist wel, maar sporadisch: 18 maal in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw, maar daarvoor juist niet. Met zijn 85 dopen en geboorteaangiften van de zeventiende tot en met de negentiende eeuw lijkt Groningerland niet alleen de oudste papieren te hebben, maar is de naam Moeder vooral ook Gronings. Ook al hield hij het hier minder lang vol dan in Friesland.

Verdeeld naar halve eeuwen ziet de frequentie van de Groningse vernoemingen er zo uit:

Omdat het aantal bewaard gebleven doopboeken uit de zeventiende eeuw veel kleiner is dan dat uit de achttiende, zal het werkelijke aantal Moeders toen veel groter geweest zijn. Best mogelijk dus, dat het hoogtepunt in de eerste helft van de achttiende eeuw in werkelijkheid al een neergang impliceert. Vanaf die tijd is er werkelijk een neergang geweest, tot de naam in de twintigste eeuw uitstierf.

Alle Groninger Moeders zijn hieronder met kruisjes bij hun doop- en geboorteplaatsen in kaart gebracht:

Het kerngebied is duidelijk het Oldambt, vooral op de grens van klei en veen. Er is een uitstraling naar noordelijk Fivelingo en Hunsingo, De stad Groningen bracht een stuk of wat Moeders voort, het Gorecht een enkele. In Westerwolde en het Westerkwartier was de naam non-existent.

Zoomen we nog even in op de plaatsen met de hoogste frequenties:

Zowel Noordbroek als Beerta kende ooit een vrij forse doopsgezinde minderheid. Meen dat Meeden ook wel doopsgezinde inwoners had, maar weet dat niet zeker. Op het eerste gezicht zou de naam Moeder wel eens kunnen samenhangen met die minderheid. Hoewel die zelf natuurlijk niet vertegenwoordigd is bij de hervormde doopinschrijvingen – het zal dan gaan om een indirect effect.

Hoe Hendrik Hindrik verdrong

Wie veel oude Groninger bronnen leest, weet dat hier in het noorden ooit veel meer Hindrikken dan Hendrikken rondliepen. Hindrik was de regionale variant en Hendrik de Hollandse of nationale variant. Hendrik kwam pas later op en heeft op enig moment Hindrik overvleugeld.

Maar wanneer was dat? Dankzij Alle Groningers is dat gemakkelijk te achterhalen. In onderstaande grafiek zijn per kwarteeuw alle Hindrikken en Hendrikken uit Groninger doop- en geboorteaktes verwerkt van 1700 tot 1899. De rode lijn van Hendrik passeert de blauwe lijn van Hindrik in het derde kwart van de negentiende eeuw, als de provincie Groningen steeds meer geïncorporeerd raakt in de nationale eenheidsstaat, voor welke ontwikkeling de spoorwegen een mooi symbool zijn:

NB: Mogelijk hebben de invoerders van Alle Groningers per abuis wel eens een Hindrik in een Hendrik veranderd, maar dat maakt weinig uit. Correctie zou de ontwikkeling alleen maar pregnanter doen uitkomen,

In bovenstaande grafiek gaat het om absolute aantallen en loopt het aantal Hendrikken in de achttiende eeuw langzaam op, maar lang gebeurt dat in gelijke tred met het aantal Hindrikken. Pas in het tweede kwart van de negentiende eeuw komen de lijnen naar elkaar toe. Hoe Hindriks marktaandeel in percentages zich ontwikkelde, is daarom nog weergegeven in onderstaande grafiek:

Van lieverlee verloor Hindrik wel al wat terrein, maar in het eerste kwart van de negentiende eeuw was dat nog een overtuigende voorkeursvariant. Daarna begint een snelle afname en rond 1900 is die variant duidelijk in de minderheid geraakt.

Bultje krodde bracht daalder op

Volgens een lijstje van “kooren gewas” op zijn boedelinventaris, verkocht de doopsgezinde koopman en boer Luitje Reinders uit Sappemeer in 1786 vooral haver (ruim 97 mud), boekweit (55 mud), rogge (36 mud) en “Turkse rogge” (bijna 8 mud). Dat laatste graan kwam waarschijnlijk van zaaigoed uit Turkije.

Verbazingwekkend is vooral de laatste post. Reinders wist zelfs nog een bultje krodde te verkopen. Het onkruid bracht een daalder op. Misschien werd er wel olie van gemaakt.

De Werdegang van ’t scheldwoord moffen

Je hoort of leest het nog maar zelden: het scheldwoord ‘moffen’ ter aanduiding van Duitsers. En dat is natuurlijk goed zo.  Maar sinds wanneer zijn we het eigenlijk minder gaan gebruiken?

Vanwege een kleine discussie over deze Werdegang besloot ik eens via Delpher te kijken hoe vaak de term vanaf de oorlog in de loop der jaren voorkwam in de redactionele kolommen van een voor dit doel bruikbare krant. Mijn keus viel, zoals wel vaker, op de Leeuwarder. Ik had zo’n beetje verwacht dat het gebruik van de term vanaf de jaren 50 zou afnemen, maar dat bleek dus niet het geval:

Na 45 is er aanvankelijk drie, vier decennia lang een voortdurende toename geweest. In eerste instantie zal dat mede gelegen hebben aan het dikker worden van de kranten. Neemt niet weg dat de frequentie na de tweede helft van de jaren 60 nog steeds toeneemt, tot ze in de periode 1975-1984 het grootst is.  Pas vanaf toen nam het gebruik van het scheldwoord moffen af.

Ik heb niet naar de individuele artikelen gekeken, maar dat decennium rond 1980 vormt ook het herfsttij van de jaren 60 in ideologische zin. De oorlog is dan onder de stolp van de wederopbouw vandaan getrokken en blijkt nog levend verleden. Jongeren zetten zich af tegen de veronderstelde passiviteit van hun ouders en identificeren zich met verzet, wat wel degelijk ook zwaar ontaard is, denk maar aan: RAF en sympathisanten, krakersrellen, en de kroningsdag van 1980. Ik vermoed dat in radicaal-linkse kringen het scheldwoord moffen wat vaker in de mond genomen werd, en dat dat bijdroeg aan de piek in de grafiek.

Gronings was eerste taal in Groninger signalementen, maar bepaald niet dominant

De signalementen uit het Oldambtster register dat loopt van 1805 tot 1807 bevatten ook nogal eens informatie over de talen die mensen spraken. Ik heb deze taalgegevens in onderstaande tabel samengebracht, maar me, om het een beetje overzichtelijk te houden, daarbij beperkt tot de mensen die in Groningerland waren veroordeeld. Ook blijven aangeleerde vreemde talen buiten beschouwing:

Het talenpalet was opmerkelijk veelkleurig. Onder deze 39 personen werden immers 13 eerste talen gesproken. Het Gronings was hiervan wel de meest gesproken taal, maar het was absoluut niet zo dominant als je misschien verwachten zou. Het werd slechts gesproken door een minderheid in deze groep:

De mensen die in Groningerland geboren waren, spraken wel allemaal Gronings. In de zuivere variant heet dat Gronings vaak “plat”. Waar een gemengd Gronings-Hollandse taal gesproken werd, lijkt er een militaire achtergrond te zijn geweest, met verhuizingen van garnizoens- naar garnizioensstad. De man die een verwijfde vorm van Gronings sprak, was een meermalen veroordeelde sodomiet.

De tweede taal onder deze groep mensen was het Fries. Het werd hier half zo vaak gesproken als het Gronings. Pas op de derde plaats, zij het vlak na het Fries, kwamen de verschillende varianten van het Nederduits, maar het Hollands was bijna even vaak te horen. Van de Nederduitse varianten heet de Oldenburger “lomp”, wat spoort met de heersende vooroordelen tegen Velingen en hannekemaaiers.

—

Bron: RHC Groninger Archieven, Toegang 731 (archief Drost der beide Oldambten) inv.nr. 6838: register van signalementen 1805-1807.

Huisman uit huis gezet

1

Jan Jans Timmer uit Wildervank was er wel klaar mee, met

“deszelvs huisman Lippe Nannes welke bij hem inwoond bij de week”.

Hij had hem netjes de inwoning opgezegd,

“dan des niet teegen staande, weigert die huisman het gehuurde te verlaten”.

Zodoende moest Timmer zich tot de Oldambtster drost wenden, voor steun van het bevoegd gezag. Dat was op 16 september 1790.

Er ging nog een zitting overheen, maar op de rechtdag van 28 september maakte de drost korte metten. Lippe Nannes verklaarde dat hij geen schriftelijk huurcontract had, en ook geen getuigen van de “jaarlijksche inhuuring”. Blijkbaar was dat zijn argument tegen Jan Jans Timmer geweest: dat hij een jaar bij hem in mocht blijven wonen.

De drost gaf Lippe Nannes nog vijf dagen. Lippe moest er voor maandag uit, of anders zou de wedman hem wel een handje komen helpen.

2

Dit is een verhaaltje van niks natuurlijk, maar wat mij intrigeert is het gebruik van de term huisman door de woningeigenaar.

Tegenwoordig staat huisman voor een kerel die het huishouden doet, maar destijds was het: een boer. De redelijk wijdverbreide familienaam Huisman gaat daar ook op terug. Er waren bijvoorbeeld twee individuen Jan Jans in een omgeving en dan kreeg de boer de toenaam Huisman, terwijl de timmerman Timmer ging heten.

In Noordbroek had je inderdaad een gezeten boerenfamilie die Huisman heette. Dat er met een huisman een boer bedoeld werd, blijkt ook uit het aantekenboek van Reinder Cornelius (Bouwman) uit Beerta. Van diens vers van ca. 1766/1767 op de aldaar nieuw gebouwde watermolens. luidt de moraal:

“So huisman wilt nu meulens bouwen
en de kosting geensins mijt
het en kan u (n)oyt berouwen
want sij doen u groot provijt.”

Ook in het WNT-lemma over ´huisman´, geschreven in 1907, is boer de voornaamste betekenis, waarbij ´huisman´ tevens een connotatie heeft van vrij en zelfstandig.

En dat nu, ontbreekt bij de weggestuurde huurder ten ene male. Lippe Nannes was hoogstens een zetboer, maar ook dan volkomen rechteloos en overgeleverd aan zijn verhuurder. En dat is wat me in zijn geval bevreemdt aan de term huisman.

—

Bron: RHC Groninger Archieven, Toegang 731 (archief drost Oldambt) inventarisnummer 6134: samengevatte rekesten met daarop aangetekende kantbeschikkingen.

Appel, bril, citroen – een ABC van voor het leesplankje

Aap, noot, mies mag dan in het collectieve geheugen gegrift zijn als verwijzing naar het vroegere spel- en leesonderwijs, niet altijd was het leesplankje van Hoogeveen dat die trits in ons geheugen grifte, maatgevend. Voor 1897 bestond dat hele aap-noot-mies zelfs nog niet. In die vroegere era bestonden er nog meerdere abc-boekjes, waar de letters naar andere dieren, voorwerpen en mensen verwezen. Een dergelijk boekje was het kaftloze katern uit de eerste helft van de negentiende eeuw, dat zich bevindt in het familiearchief Van Iddekinge. Het bevat 24 ingekleurde plaatjes voor even zoveel letters, alleen de q en de x komen er bekaaid af en moeten het zonder illustratie doen: