De Buurmande van Gelkingeland

Oorkonde uit 1463, waarin Burgemeesteren en Raad van Groningen betuigen dat “die gemene buren ende egenarffden van Gelkingelandt” voor hun verschenen zijn om voor “ewelijcken ende arfflijcken” aan het Aduarderzijlvest over te dragen, het eigendom van

“soedane buermande, als die buren vorsz[eide] liggende hebben in Gelkingelande, daer Jurriens timmermans arve naest bij gelegen is aan die suder sijdt, ende Nederwolmer buermande an die noerder sijdt “

Buurmanden waren gemeenschappelijke stukken grond en je trof ze aan je in meerdere hoeken van het stadsgebied:

• buiten de oude Herepoort in het gebied waar je nu het station hebt,
• buiten de Boteringepoort, nog voor de Rijskampen waar de korvenmakers hun werkmateriaal vandaan haalden,
• en buiten de Steentilpoort, in de buurt van waar je nu de Ikea vindt.

Waar de buurmande van Gelkingeland lag, wordt uit de twee aangegeven zwetten (perceelgrenzen) helaas niet duidelijk. Zeker is alleen dat deze zich in het Gelkingeland en dus nog op stadsgebied bevond, Het moet een eind van de Lange Laan (Peizerweg) af geweest zijn, want alleen aan de zuidkant is er een “arve”, een heem met een huis. Vreemd is dat de Neerwolder buurmande zich aan de noordkant bevindt, terwijl Neerwold aan de zuidkant van Gelkingeland ligt, zodat je de bijbehorende buurmande ook ten zuiden van de Gelkinger buurmande zou verwachten. Ik elk geval lijkt de Gelkinger buurmande niet te bestaan uit het meest westelijke stuk van Gelkingeland, dicht bij de Peizermade, waar ik hem had verwacht.

Het Aduarderzijlvest belooft van zijn kant aan die van het Gelkingeland, dat ze voor eeuwig en altijd vrij zullen zijn van “sodane gelt off viii rinsche gulden” als ze jaarlijks moesten betalen aan het zijlbest. Dit is kennelijk de eerder afgesproken recognitie, waarvan het tarief intussen verdubbeld is van vier tot acht Rijnlandse guldens per jaar. Omdat dit tarief zowel voor Gelkingeland als de buren van de Lange Laan ten westen van de Wolvendijk gold, vallen de laatsten nu impliciet onder Gelkingeland. Het zijlvest herhaalt bovendien in uitgebreidere zin nog eens de belofte die het eerder bij de instelling van de recognitie al deed, namelijk dat die van Gelkingeland voor eeuwig vrij zijn van “alle zijlwarck, schot ende schulde die op desse zijlen vorsz[eid] die nu liggen off nije zijlen die men in de toekomende tijden leggen sollen vallen mogen”, terwijl die van het Gelkingeland voor eeuwig mogen blijven afwateren naar het Aduarderzijlvest en dat op de manier die ze zelf het best uitkomt, ver van de zijl af of of daar juist dichtbij.

Ook behouden de buren van Gelkingeland “enen notwech dwars over den lande ende buermande voorsz[eid] up die lane ende buermande, voor op die lane te komen”. Met zo’n notweg, nutweg of noodweg, wordt bedoeld een recht van overpad voor de aan- en afvoer van vee, hooi etc. Het servituut hier diende om van de voormalige Buurmande op de Lange Laan te kunnen komen, wat doet vermoeden dat deze Noodweg ten zuiden van de Lange Laan haaks op de Lange Laan stond. De enige weg die daar dan voor in aanmerking komt, is een weg die ter hoogte van de Wolvendijk aantakte op de Lange Laan, en waarvan we gedeelten nog op de oudste kadasterkaart en het Bonnenblad van 1900 terugvinden. De lokatie zou anno nu aan de westkant van het Stadspark zijn, parallel aan de Campinglaan. Waarschijnlijk eindigde deze noodweg bij de Onlandsedijk, in de omgeving van de Bruilweering. Daar moeten we de Buurmande van Gelkingeland dan ook zoeken.

De vier burgemeesters die het stadszegel aan deze afspraken lieten hangen en er hun handtekeningen onder zetten, waren: Hinrick Baroldes, Otto ter Hansouwe, Gosen van Dulck en Johan Rengers Schaffer. De tweede bezat en woonde  ’s zomers op het Huis ter Hansouwe, dat zich tussen Eelde en Peize op de Peizerhorst bevond. Omdat de gewone weg van Paterswolde en Peize naar de stad ’s zomers langs de Lange Laan voerde, kwam Otto redelijk vaak langs Gelkingeland.

Bron: Groninger Archieven, Toegang 835, Handschriften in folio Register Feith,  inv. nr. 21. folio 150-150 vso..

Van die wthwateringe bij die Lange Lane

Verzegelde bekrachtiging door het Groninger stadsbestuur van een overeenkomst tussen:

• enerzijds de abt en de zijlvesten van Aduarderzijl,
• en anderzijds de ‘buren’ die grond hebben ten zuiden van de Lange Lane tussen de Olde Til in het oosten en de Eelder Hooidijk in het westen.

Omschrijving van beide partijen: Het Aduarder Zijlvest voerde onder meer het water van de kerspelen Eelde, Roden en Hoogkerk af. Onder die Lange Laan moeten we de Drentse Laan verstaan, wat nu de Peizerweg is. De Olde Til lag waarschijnlijk op de plek waar je nu nog een nauwelijks merkbaar brugje in de Peizerweg hebt, komend vanuit de stad vlak voor de dubbele knik of s-bocht  En de Eelder Hooidijk heet hedentendage de Madijk  en komt als zodanig uit bij het Transferium Hoogkerk.

Bepalingen:

1
De zijlvesten staan de buren van dit gebied op de stadstafel toe naar hun zijlvest af te wateren via de nieuwe watering, die Albert Jarges met de buren van Gelkingeland liet graven door het land van Wythe (?) Wigbolduszoon.
Interpretatie: Het Aduarderzijlvest had de buren van Gelkingeland toegestaan om een tochtsloot te graven naar het Peizerdiep ten noorden van het latere Eiteweerd. De buren van de westelijke helft van de Lange Laan zuidzijde mochten eveneens hun overtollige water hierdoor afvoeren.

2
Van hun kant beloven deze buren het zijlvest jaarlijjks op Midwinter te betalen vier Rijnlandse guldens (elk 36 kromsteerten waard). Deze belofte hebben ze door het stadsbestuur laten verzegelen, welke akte ze het zijlvest overhandigen, waarmee dit stuk voortaan de basis vormt voor het in rekening brengen van dit bedrag aan de buren.
Interpretatie: Als dit stuk de buren van Gelkingeland. niet regardeert, waar het inderdaad op lijkt, dan hebben de buren van de Lange Laan westzijde waarschijnlijk toch wel meegelift op een oudere overeenkomst tussen het Zijlvest en die van het Gelkingeland. Immers, in een volgende overeenkomst , waarbij bovenstaande recognitie werd afgeruild tegen een stuk land, wordt alleen gesproken over Gelkingeland en genoten de buren van de Lange Laan stilzwijgend in dezelfde gunst. Gelkingheland en de zuidzijde van de Lange Laan west zullen dan ook gedeeld hebben in dezelfde last. Vandaar dat ze eind 17e eeuw over één kam worden geschoren.

3
Met de afgesproken “iaerlickes pacht” houden de zijlvesten de buren van nu af aan vrij van alle verplichte werkzaamheden voor en zijlschotbetalingen aan het Zijlvest. Als het Zijlvest in de toekomst nog andere gebieden mocht inlaten, waaruit het inkomsten betrekt, zullen de buren van de zuidzijde Lange Laan west dat ook merken door een verlaging van de hun in rekening gebrachte bedragen.

Helaas ongedateerd, maar waarschijnlijk daterend van ca. 1440, 1450.

Bron: Groninger Archieven, Toegang 835, Handschriften in folio Register Feith,  inv. nr. 21. folio 149.

Het Gelkingeland, waar lag dat precies?

Het Gelkingeland vormde in de dertiendee eeuw, na ontginningen, de machtsbasis van de Gelkingen, een clan van Groninger kooplieden die samen met de Drenten in opstand kwam tegen de bisschop van Utrecht. Ergens in het Gelkingeland had deze clan een steunpunt, waaronder we een soort van mottekasteel of steenhuis moeten verstaan.

In zijn dissertatie ‘Een stad apart’ deed Jan van den Broek een poging om dit Gelkingeland te lokaliseren. Volgens hem was de oorspronkelijke kern van het Gelkingeland een strook stadsgebied ten zuiden van de Drentse Laan (nu Peizerweg) en aan de stads- of oostkant van de Wolvedijk (het haakse stuk Peizerweg en de Campinglaan). Later onderging dit rompgebied een flinke uitbreiding naar het zuiden, waar de Onlandse Dijk de zuidelijke grens van zowel het Gelkingeland als het stadsgebied ging vormen. Het Kraanland, de rechthoekige en afwijkend gestructureerde uitstulping van het stadsgebied ten westen van de Wolvendijk, rekent Van den Broek uitdrukkelijk niet tot Gelkingeland. Volgens hem was het oudste Gelkingeland al vroeg ontgonnen – zeg rond 1200 – terwijl dat met het Kraanland – zo genoemd naar de kraanvogels die er voor de ontginning nog leefden – pas na 1425 het geval was.

Dankzij twee sententies van het stedelijke Volle Gericht de dato 7 september en 13 oktober 1694 èn een kaart van het Westerhamrik uit de 18e eeuw, is het mogelijk een nog wat preciezere omlijning te geven van het middeleeuwse Gelkingeland. Daarbij zal ik laten zien dat Van den Broek gelijk had wat betreft romp en zuidelijke uitbreiding, maar niet wat betreft het Kraanland. Want ook dat behoorde tot Gelkingeland.

Die sententies (vonnissen) sprak het Volle Gericht uit in een civiel proces tussen Drost van Borck en consorten en de Gezworene Jongbloedt en consorten. In beide gevallen ging het om een groep eigenaren van land “omtrent de horensche dijck”. Tegenwoordig is dat een pittoresk dijkje langs het Hoornsediep, maar bij dit proces ging het om het dijktracé waarop in de negentiende eeuw de Paterswoldseweg zou komen. In het gebied ten westen van deze dijk, vallend onder het Westerhamrik, eigende de groep Van Borck zich het stemrecht toe bij de verkiezing van een Schepper van het Westerhamrik, met uitsluiting van de groep Jonghbloedt, die deze discriminatie aanvocht. De groep Van Borck baseerde de uitsluiting op het feit dat leden van de groep Jonghbloedt geen zijlschot hoefden betalen aan het Westerhamrik, een vrijstelling die voort zou vloeien uit het gegeven dat de landerijen van Jonghbloedt c.s. (oorspronkelijk) niet afwaterden via het Aduarderzijlvest, waarvan het Westerhamrik deel uitmaakte.

In eerste instantie velden Burgemeesteren en Raad het vonnis dat “die van de wester Horensche Dijck niet verder tot het stemmen sullen worden toegelaten als deselve landen sijn hebbende, dewelcke uitwaeteren nae de Aduarder Zijll”. Met andere woorden: van land dat niet van de diensten van het Westerhamrik en het Aduarderzijlvest gebruik maakte, van land waarvoor dus ook geen dijkschot betaald werd, kon ook geen stemrecht in het Westerhamrik gepretendeerd worden.

Tegen deze uitspraak tekenden Gezworene Jonghbloedt en consorten appel aan. Ook dat hogere beroep diende voor het Volle Gericht, dan nog de hoogste juridische instantie van de stad en haar onderhorige jurisdicties. Dit maal kwamen Jonghbloedt c.s. beter beslagen ten ijs. Interessant is, dat zij de Westerhoornse landen (de landen ten westen van de Hoornse Dijk) gelijk stelden aan de Gelkingelanden:

“…doordien de Gelkinge landen (sijnde dese landen) bij oude tijden niet is geoorlooft geweest om door de Aduarderzijl te mogen uitwaeteren, maer dat zulx bij vergunninge van het zijlvest hebben geoptineert, waervoor eerst een jaerlijx recognitie van vyer en meer Rijnlantse guldens aan het zijlvest hebben gegeven, hetwelcke naederhant met een Buirmande in het geheel is afgekoft…”

Met andere woorden: oorspronkelijk mocht het Gelkingeland niet afwateren via het Aduarderzijlvest, maar dat recht verkregen de buren van Gelkingeland op een gegeven moment door betaling van een jaarlijkse som gelds aan dit zijlvest. Naderhand kochten ze deze jaarlijkse recognitie  weer af met de schenking van een gemeenschappelijk stuk grond, hun Buurmande, aan het zijlvest. En dit konden Jonghbloedt c.s. aantonen ook, en wel met twee verzegelde brieven, die beide hardop “in judicio” werden voorgelezen. Het waren overeenkomsten uit de vijftiende eeuw die zich ook nu nog steeds in zowel het stadsarchief als het archief van het Aduarderzijlvest bevinden.

Als de Gelkingelanders ingelaten waren en hun recognitie met een schenking ineens afkochten, dan liet dat uiteraard hun stemrecht onverlet. Het verweer van Van Borck c.s. hiertegen bleek zwak. Het kwam er voornamelijk nog op neer dat zij traditioneel het stemrecht hadden en dat de huidige verkiezingsprocedure al een eind op weg was. Ook zou de jaarlijkse recognitie, die naderhand met de Buurmande werd afgekocht, bedoeld zijn geweest om vrij te zijn van zijlschot. Wat de tegenpartij Jonghbloedt de dupliek ontlokte…

“…dat die van Gelkinge landt noijt zijlschot hebben betaelt en dat een citatie niemant regt van stemminge kan geven, dat oock voor desen soo nauw niet is ondersogt wel tot het stemmen gerechtigt zijn”.

Juist omdat Jonghbloedt c.s. met verzegelingen op de proppen kwamen, konden Burgemeesteren en Raad er niet onderuit. Ze veranderden hun sententie zodat de landeigenaars van het Gelkingeland, hoewel geen zijlschot betalend, toch stemrecht kregen bij de Scheppersverkiezing.

Nu naar mijn tweede bewijssstuk, een schetskaart van het Westerstadshamrik uit de achttiende eeuw, die Van den Broek ook al in zijn proefschrift opnam (blz. 245), hoewel hij een belangrijk aspect evan negeerde. Op deze kaart (Groninger Archieven THAG 692), die ik een kwartslag  gekanteld heb zodat het noorden bovenaan staat en de aanduiding in kwestie meteen in het oog loopt, valt het Westerhamrik  in drie delen uiteen. En op het middenste, afwijkend gekleurde part, staat te lezen dat dit “de van het schot vrijgekogte landen” zijn:

Dit is dus het Gelkingeland. Zoals Van den Broek op basis van middeleeuwse stukken al aangaf vormde de Drentse Laan de noordgrens en de Onlandse Dijk de zuidgrens. Maar anders dan Van den Broek meende, behoorde in het westen, vanuit de stad gezien aan de andere kant van de Wolvendijk, ook het Kraanland ertoe.

Tot slot heb ik de contouren van Gelkingheland nog even overgebracht op een kaart van de stad anno nu. Er liggen heel wat stadswijken op dat land, van Laanhuizen en de Grunobuurt in het noorden, via een substantieel deel van het Hoornsemeer in het zuiden, tot en met de Buitenhof en Kranenborg in het westen. Als de Gelkingen rond 1300 niet waren uitgestorven, en ze deze grond allemaal voor zichzelf hadden kunnen behouden, waren ze puissant rijk geweest.

Kwestie om de Kuil van Helpman

Dat Helpman omstreeks 1600 nog fungeerde als een Drentse buurtschap, met in elk geval gemeenschappelijke woeste gronden, maar mogelijk ook nog onverdeelde groenlanden en collectieve oogstwerkzaamheden, wordt aangetoond door een kwestie, die in de jaren 1627 – 1629 speelde.

Voor het Volle Gericht van de stad Groningen diende in laatstgenoemd jaar de “schelinge” tussen enerzijds Allert Coenders van Helpen, Assuerus Croon en de voogden van het Sint Jurgensgasthuis, en anderzijds Johan Luyloffs en Coppen Albert Jarges.

Kwamen de verweerders Luyloffs en Jarges uit vooraanstaande stad-Groninger geslachten, aanlegger Coenders van Helpen was in Helpman waarschijnlijk de lokale jonker die de Coendersborg  bezat. Gewoonlijk woonde hij echter in Bourtange, de vesting waarvan hij de commandant was. Het op zijn hand zijnde Helper Sint Jurgensgasthuis was een opvangcentrum voor melaatsen (lijders aan lepra). Officieel werd het in 1599 opgedoekt, wat niet wegneemt dat we er nog tot ongeveer 1700 over horen. In de 17e eeuw waren er sowieso nog voogden, die menigmaal hebben geprobeerd om met een rest van de fondsen deze leprozerie nieuw leven in te blazen.

Volgens Coenders c.s. had Helpman nog een marke en kende deze marke 30 “buyrdielen” of waardelen, dat waren aandelen in alles wat er in zo’n marke nog collectief was. Ze beweerden dat zij zelf maar liefst de helft van deze buurdelen bezaten, namelijk Coenders 13 buurdelen en Croon en het gasthuis elk eentje.

Nu hoorde er bij de Helper marke “een groot water offte visscherije”. Dit meertje lag aan de oostzijde van het Schuitendiep, oftewel de andere zijde van het Oude Winschoterdiep, gezien het beeld op de eerste kadasterkaart waarschijnlijk in de omgeving waar nu de oostelijke helft van Bornholmstraat ligt, een omgeving die onlangs ook weer bedreigd werd door water. Enige jaren voor de rechtszaak was de “waeteringe ofte cuijle” hier drooggelegd en tot “vast ende bruijckbaer lant” gemaakt. En hoewel de “Helper Cuijle” voordien nog collectief bezit van de Helper markegenoten was, hadden Luijloffs en Jarges het nieuw gewonnen land omstreeks 1619 eigenmachtig  onderling verdeeld, althans volgens Coenders c.s..

Daarom eisten Coenders c.s. dat ze erkend zouden worden als mede-eigenaars van voorheen de Helper Kuil. Luijloffs en Jarges moesten de helft van hun grondbezit hier dus afstaan aan hun.

Dat wilden beide heren uiteraard helemaal niet! Hun eerste verdedigingslinie was een formele: het was onduidelijk wie er allemaal meededen met eisers. Eisers mochten dan wel beweren dat ze namens veel meer mensen handelden in deze zaak, maar dat maakten ze helemaal niet aannemelijk. Weliswaar erkenden verweerders dat Coenders c.s. ooit mede recht op de grond van de Helper Kuil hadden, maar al geruime tijd voor de scheiding van die grond was deze al voor de volle honderd procent het eigendom van verweerders en dat “gerustelick sonder enige interruptie of turbatie”. Coenders c.s. kwamen, met andere woorden, dus op gedane zaken terug.

In deze kwestie hadden de Ambtman en de bijzitters in het Gericht van Selwerd eind 1627 al twee uitspraken gedaan. Eerst waren Luijloffs en Jarges in het bezit gelaten van “de questieuse landen in Helper Cuijle”, voor zover ze dat bezit konden konden bewijzen met verzegelde koopbrieven etc. Coenders c.s. mochten toen nog wel proberen te bewijzen  dat de Helper Kuil gemeenschappelijk bezit was geweest. In tweede instantie werden zij in het ongelijk gesteld. En dat gebeurde ook in derde instantie. Na ampele bestudering van het pak stukken, dat eisers en verweerders indienden, kwamen Burgemeesteren en Raad van Groningen in hun Volle Gericht tot de conclusie, dat Coenders c.s. geen recht hadden op land in voorheen de Helper Kuil.

 Bron: RHC Groninger Archieven, toegang 1534 Volle Gericht van de stad Groningen, rechtdagenprothocol (voorheen Rechterlijke Archieven III a), inv. nr. 95, uitspraak onder de datum 10 februari 1629.