Een papegaaischieterij te Tolbert

Er was een papegaaischieterij in Tolbert gehouden: een traditionele schietwedstrijd, nog niet met een schietschijf, maar met een houten of blikken vogel om op te mikken, een vogel die bovenop een hoge staak of paal was neergezet. Wie de wedstrijd won, was schutterskoning. En na de wedstrijd werd die in triomf naar de herberg gevoerd, waar hij het feestvarken was bij de kastelein die de papegaaischieterij had georganiseerd.

Predikanten bekeken zulke vermakelijkheden met argusogen. Zo ook ds. Johannes Siertsema van Tolbert, die in de classis (predikantenvergadering) van het Westerkwartier verslag deed van het gebeurde:

bragte klaaglijk voor aan dese tafel, hoe dat op vrijdag den 31 meert 1775, twee dagen voor ’s Heeren Avondmaal, met permissie van ’t E.E. Gerichte, te Tolbert de papegay was geschoten onder confluentie van een groote menigte volks en agtervolgt met veel rumoer en baldadigheid tot in den laten nagt.

Zijn eerwaarde bleek zwaar geërgerd. Hij was bij A. Rijpma, een van de twee grietmannen (of rechters) van het Vredewold langsgegaan en die had verklaard dat hij “daartegen was geweest”. Met andere woorden, als het aan Rijpma had gelegen was die hele papegaaischieterij niet doorgegaan. Kennelijk kwam de toestemming van diens collega, de andere grietman.

Ds. Siertsema wilde van de classis graag advies hoe hiermee om te gaan. Zijn vakbroeders vonden, dat hij de andere grietman, namelijk de heer Guichart, daarover “in ’t vriendelijke” moest aanspreken , met het verzoek dat Guichart

sulke en diergelijke ongebondentheden in ’t toekomstige gelieve te stremmen.

Siertsema bracht, zo bleek drie maanden later, inderdaad een bezoek aan de “rigter ter plaatse”, en wel met zijn hele kerkeraad, dus vijf of zes man sterk. Maar Guichart toonde zich weinig gevoelig voor hun klachten over de papegaaischieterij. Hij antwoordde “geen kwaat daarin te zien”. Bovendien meende hij niet verplicht te zijn

zig daarover verder uit te laten, temeer wijl geen onbetaamelijkheden daarbij waaren voorgevallen.

Siertsema en zijn kerkeraad leden dus een nederlaag. Hun klachten vonden geen gehoor bij de rechter die er voor Tolbert toe deed. Het gevalletje laat intussen mooi zien, hoe ook destijds de visies op een en hetzelfde gebeuren hemelsbreed konden verschillen.

—

Bron: Groninger Archieven, Toegang 180 (classis Westerkwartier) inv.nr. 9: handelingen van 4 april (art. 17) en 4 juli 1775 (art 20).

Een willekeur over het Hoge Voetpad

Het kerkpad/Hoge Voetpad tussen Niekerk en Bijma Bos. Onderlegger: http://www.hisgis.nl

Justus d’Aulnis de Bourouil woonde nog maar net twee jaar op de borg Bijma op het Faan. Twee jaar later zou hij maire of burgemeester van de gemeente Oldekerk worden. Maar zover was het nog niet in december 1809, toen hij samen met enige Niekerker boeren zijn opwachting maakte in her rechthuis van het Westerkwartier. Met zijn vieren gaven ze de drost “reverentelijk” te kennen

dat door hunlieden sints onheuglijke tijden tot een kerkpad gebruikt zijnde zeker pad, lopende en beginnende van het dijkje van het bos van Byma tot aan Niekerk…

Dat bos van Byma lag achter de borg, aan de Niekerker kant. Met het dijkje bij het bos werd deels de huidige Maarsdijk bedoeld. En het kerkpad was dan het pad dat van Niekerk naar het oosten liep en dat tegenwoordig, met enige minimale tracé-aanpassingen, het Hoge Voetpad heet. Met dat oeroude kerkpad was iets loos, aldus de heer van Bijma en de boeren. Het verkeerde in een dermate slechte staat

dat zulks niet zonder vrees van ongelukken des daags, veel minder des avonds, kan worden gepasseerd.

Vreemd genoeg scheen er nooit “een vaste order van onderhoud” voor dat pad te zijn geweest. Daarom wendde de Niekerkers zich tot de drost met het verzoek,

dat gezegde pad mogte worden gebragt onder schouwinge, ofte zodanige order daarop gesteld, dat zulks ten allen tijde behoorlijk mogte worden onderhouden.

De drost besloot eerst een onderzoek in te stellen. Daarna kwam er een hoorzitting, en wel op 29 maart 1810, d.w.z. vlak voor het seizoen om wegen en paden te herstellen. Naast de heer van Bijma en de drie eerdergenoemde boeren kwamen dit keer nog elf andere boeren mee naar Zuidhorn, en die maakten met elkaar de drost al snel duidelijk, dat ze het onderling eens waren geworden over het pad. De drost noteerde als afspraak dat het pad

van nu voortaan behoorlijk zal worden onderhouden, dat een ieder tot zijn laste zal hebben en behouden het pand, hetwelke hij tot dusverre heeft gemaakt.

Kennelijk was het voorheen toch wel duidelijk, wie welk stuk (“pand”) van het pad moest onderhouden. In principe bleven die mensen daarvoor verantwoordelijk. Er werd echter ook een uitzondering gemaakt, namelijk voor het stuk pad dat over het land van Janna Jans liep, “zijnde het moeylijkst van onderhoud”. Blijkbaar lag dit stuk pad het laagst, waardoor het flink opgehoogd moest worden, want

in gevalle tot het maken van hetzelve nieuw zand of aarde moet worden aangebragt, zij (Janna dus) daarin provisioneel en tot nader schikking, zal worden geholpen door de gebruikers van de negentien grazen land, waartoe het land van Janna Jans origineel behoordt.

Ik maak hieruit op dat de grond van Janna, waarschijnlijk het heem van haar huis, mèt onderhoudsplicht was afgesplitst van een veel groter stuk land, waardoor Janna in de problemen was geraakt. Hiervoor gold als tijdelijke oplossing dat de boeren van het oorspronkelijke areaal haar zouden helpen met zand en zandaanvoer.

Ook bestond er onduidelijkheid over de vier vonders in het pad. Wat betreft deze plankbruggetjes stelde de heer van Bijma voor

dat dezelve, ter oorzake hij geen pand in dit pad was hebbende en evenswel daarvan gebruik maakt, het onderhoud van drie vonders (…) geheel ten zijnen laste zal nemen.

Dit was waarlijk een genereus gebaar: d’Aulnis was hiertoe niet verplicht, en zijn voorgangers op Bijma, zoals de familie Alberda en de beruchte Rudolf de Mepsche, hadden zich hiertoe blijkbaar ook nooit verplicht gevoeld. In concreto ging het om de vonders in het pad over het Oude Maar, over de Watersloot, en van Jan Pieters’ land naar Jan Cornelis’ land. Voor een vierde vonder, “leggende van Lammert Jans land op dat van Jan Pieters”, nam ene Jan Harms, ook aanwezig in het rechthuis, het onderhoud over,

wordende eindelijk het opzigt over dit pad en vonders overgelaten aan de boerrigters van Niekerk, al hetwelk aldus in actis is getekent om zich hierna in het toekomstige te reguleren.

Een dergelijke juridisch bindende afspraak tussen boeren of ingezetenen uit een bepaalde omgeving heet ook wel een willekeur. Het zou aardig zijn te weten, hoelang deze onderlinge rechtsregel stand heeft gehouden, voordat er opnieuw gelazer kwam. Heeft het pad wat later überhaupt de gemeentelijke wegenlegger gehaald?

Om tot besluit nog even op dat “onheuglijke tijden” in het rekest terug te komen: wie het bovenstaande kaartje nog eens bekijkt, ziet dat het kerkpad of Hoge Voetpad de scheiding vormde van twee verkavelingssystemen. Het ligt dan in de rede dat het inderdaad een vrij oud pad was. Het lijkt in elk geval ouder dan de verbindingsweg tussen Niekerk en Zuidhorn (de Van Millinghaweg of N980) die de verkaveling juist doorsnijdt.

—

Bronnen:

• W.J. Formsma e.a., De Ommelander borgen en steenhuizen (Assen 1987) 106;
• Groninger Archieven Toegang 735 (gerechten Westerkwartier) inv.nr. 728: rekestboek, 20 wintermaand 1809;
• en idem, inv.nr. 415: commissieboek, donderdag 29 lentemaand 1810.

Predikant rijdt bij dorpsgenoot de pannen van het dak

Op 24 augustus 1803 liet Laurens Hindriks, woonachtig te Garnwerd, door zijn advocaat een rekest indienen bij de drost van het Westerkwartier. In dat verzoekschrift klaagde Hindriks over de plaatselijke predikant, ds. Broese, die

zedert eenigen tijd heeft kunnen goedvinden van deszelvs land met paarden en wagens zijn koorn etc. te vervoeren langs een pad of drift, lopende bijlangs de noordzijde van Rem[onstran]ts behuizinge aldaar; welk pad bevorens nimmer tot een wagenreede is gebezigt, en alleen tot een voetpad en tot een overdrift voor beesten heeft gediend, wordende ook hetzelve des winters, als de weg niet is te passeren, tot een doodepad gebruikt zonder dat egter de lijken met de wagen daarlangs gevoerd worden, maar integendeel bij de dam worden afgezet en daarlangs gedraagen.

De predikant maakte dus een onconventioneel gebruik van dat voetpad: hij liet er zijn wagens met pas geoogst koren overheen rijden, terwijl het pad geen wagenweg was. Volgens Hindriks berokkende dit hem “veel ongemak en schade”,

doordien dikwijls de wagen met koorn beladen digt bijlangs Rem[onstran]ts huis om de nauwheid van het pad moetende passeren, daarvan de pannen medenemen…

Meer dan eens had Hindriks ds. Broese “in het vriendelijke” verzocht om het voetpad langs zijn huis niet meer als “wagenreede” te gebruiken,

en zijn koorn langs de gewoone uitvaart voorbij de agtergevel van Wilke Egges huis, en bijlangs de agtergevel van de kosterie te vervoeren…

Helaas waren die verzoeken steeds tevergeefs geweest. Nu wilde Hindriks niet graag een gewone civiele rechtszaak tegen de predikant beginnen (als boekhoudend kerkvoogd had Broese ook vrij veel macht in het dorp),  vandaar dat hij zich tot de drost wendde met de vraag om samen met ds. Broese gehoord te worden, zodat de drost de zaak “in der minnen” kon bijleggen. De drost echter, vroeg eerst om de visie van ds. Broese, voordat hij zo’n hoorzitting uitschreef.

Ds. Broese bleek van zijn kant bitter weinig te voelen voor zo’n sessie. Volgens een briefje had hij

de eer te berigten dat hij niet voorzigtig oordeelt zig op den posita ten requeste in te laten, verkiezende liever de voorgewende questie ten requeste ordinario modo te ventileren, weshalven de vrijheid neemt in dezen te opponeren de exceptio informalis processus.

Vrij vertaald: Broese kon zich niet vinden in de gekozen rechtsgang en stuurde aan op een gewoon proces. Op 7 september werd zijn briefje in het gerecht aan Laurens Hindriks voorgelezen. Deze kreeg er ook nog een afschrift van.

Inderdaad kwam er geen hoorzitting, sterker nog, we horen helemaal niets meer van de zaak. Of de heren zijn er onderling uitgekomen – al lijkt dat vanwege de langdurigheid der kwestie tamelijk onwaarschijnlijk – of Lourens Hindriks durfde een gewoon proces niet aan, of ds. Broese had zich in het vervolg stilzwijgend onthouden van het aan gort rijden van Lourens zijn dakrand, maar welke mogelijkheid zich voordeed, we weten het niet. Alleen dat het gedrag van dominee allesbehalve sympathiek op ons overkomt.

Dorpskern Garnwerd, ca 1830. Bron: http://www.hisgis.nl

In elk geval zal het voor iemand die enigszins bekend is met de situatie ter plaatse duidelijk zijn, dat het hierbij ging om het tegenwoordig tamelijk beroemde Burgemeester Brouwersstraatje. Op het bovenstaande kaartje, gebaseerd op de kadastertekeningen van omtrent 1830, is die situatie weergegeven. De brede oranje lijn van rechts naar links is de hoofdweg (nu Hunzeweg) in Garnwerd. Centraal in beeld staat de kerk, met in wit het kerkhof eromheen. Ten noorden van de kerk staat de pastorie (P). Vanaf de pastorie wijst een pijl naar het zuiden: dat is de meest voor de hand liggende verbinding tussen de pastorie en de hoofdweg, oftewel “de gewoone uitvaart voorbij de agtergevel van Wilke Egges huis”. Maar dominees wagens konden ook langs de zuidelijke tuin van de pastorie (paars) en de steeg bij de kosterij (K) of school (zie het liggende pijltje), De bedoeling was dan wel om met een wagen rechtsaf (meest rechtse pijltje) langs de achtergevel van de kosterij (K) naar de hoofdweg te gaan. Dit nu, deed ds. Broese niet. Hij liet zijn wagens rustig door de nauwe steeg naar het oosten (X) rijden, waar ze de pannen van Lourens Hindriks’ dak afwierpen.

Het Garnwerder pastorieland (geel) ca. 1830. Bron: http://www.hisgis.nl

Vreemd is nog wel dat die wagens überhaupt langs die steeg moesten gaan. Het pastorieland lag immers voor het grootste deel pal achter en ten noorden van de pastorie (P). De wagens van dominee hoefden daar alleen langs de noordelijke tuin en boomgaard van de weem, die aan die kant ook een baander of in- en uitgang voor wagens had. Een ander deel van het pastorieland lag ten westen, en juist niet ten oosten van Garnwerd. Passage langs het latere Brouwersstraatje lag voor het bereiken van dat land ook absoluut niet in de rede. Maar misschien huurde de predikant er elders, meer ten oosten van Garnwerd nog land bij.

Resteert nog Hindriks interessante opmerking over het gangbare gebruik van de steeg, die later Brouwersstraat is gaan heten. Deze steeg werd dus nooit als wagenweg gebruikt en was louter een voetpad voor de passage van mensen en vee. ’s Winters, als de gewone, vrij steile toegangsweg naar kerk en kerkhof voor wagens niet te gebruiken viel, werd het latere Brouwersstraatje nog wel eens als lijkweg gebruikt. Daarbij hield de wagen met de doodskist echter stil voor de “dam”, het oostelijke uiteind van de steeg, en werden de doden verder langs de steeg naar het kerkhof gedragen.

—

Bronnen: Groninger Archieven, Toegang 735 (gerechten Westerkwartier) inv.nr. 724: rekesten 24 augustus en 7 september 1803; ibidem, inv.nr. 722, ingekomen brieven (m.n. berichten op rekesten): ongedateerd briefje van ds. B.J. Broese, dat op 7 september 1803 in het gerecht cum exhibitum werd getekend.