Tjeu !
Geplaatst op: 5 januari 2007 Hoort bij: Taal Een reactie plaatsen
De gebruikelijke afscheidsgroet van Henk Scholte, presentator van het muziekprogramma ‘Twij deuntjes veur ain cent‘ op radio Noord, heeft geleid tot een leuk draadje op nl.regio.groningen.
Henk zegt altijd ‘Tjeu!’ als hij zijn programma afsluit. Ook in het dagelijks leven is dit vaak zijn afscheidsgroet. Nu komt Henk van Stadskanaal (’t Knoal), waar deze groet algemeen bekend is, maar volgens hem bezigt men het woord ook in de nabije Drentse monden en in Westerwolde. Verder denkt hij dat het gebied waar men ‘tjeu’ zegt, aan de noordkant afgegrensd wordt door het Winschoterdiep. Een typische Veenkoloniale aangelegenheid dus, zou je zeggen.
En dat strookt ook wel met de reacties, al kwamen die uit een wat wijdere omgeving. Tjeu bleek bekend in Musselkanaal (standaard), Winschoten, het Oldambt (wel eens), op de Fries-Groningse grens, Zuidwest-Drenthe (beslist niet veel), Emmen (regelmatig) en Nijverdal e.o. Maar in de stad Groningen kende men deze afscheidsgroet weer niet, en ik maak me sterk dat de term al evenmin veel gebezigd werd op de klei tussen het Reitdiep en het Eemskanaal, anders waren daar wel reacties vandaan gekomen.
Wat hier al met al in geografisch opzicht doorheen schemert, is dat dat ‘tjeu’ vooral voorkwam in de veenstreken van Noordoost Nederland, en dan met name in Zuidoost Groningen en Zuidoost Drenthe. In die veenstreken werkten tot diep in de negentiende eeuw veel arbeiders van Duitse herkomst (vandaar ook de katholieke kerken in de Veenkoloniën). Het lijkt erop dat deze arbeiders dat groetje meenamen, want getuige enkele reacties van over de grens is “Tschö” in Nordrhein-Westfalen een heel bekende groet, tot in Keulen aan toe.
Nog verder terug gaat het waarschijnlijk om een verbastering van de Franse groet ‘Adieu’ (‘Tot bij God’). Niet alleen mensen die reageerden kwamen daarop, maar ook Siemon Reker, de hoogleraar Groningse Taal en Cultuur die ik erover benaderde, vond dat de aangewezen etymologie. Dat onbeklemtoonde klinkers aan het begin van een woord afslijten, legde Siemon uit, gebeurt wel vaker: zie asperge > spaarzie, of extract > strak. “Waarom zou iemand bij het zoeken naar de herkomst van ‘tjeu’ niet beginnen met de klinker eerst intact te laten? Veel verder dan ‘adieu’ zou ik niet zoeken”.
Het opmerkelijke is, dat ‘tjeu’ volslagen door afwezigheid schittert in verschillende streektaal-woordenboeken. Siemon sloeg het ‘Nieuw Groninger Woordenboek’ van Ter Laan, Gré van der Veens’ ‘Loat joe nait nuigen/Tast toe!’ (een introductieboekje op het Veenkoloniaals) en de Nederlandse ingangslijst op het Drentse Woordenboek van Geert Kocks voor me op, en daar staat het niet in, (ondanks ook de ruime aandacht voor groeten bij Van der Veen). Het lijkt erop, dat het groetje van eenvoudig Velings-Franse komaf aan de aandacht van de lexicografen ontsnapt is.
Siemon bedacht ook een onderzoek – het navlooien van allerlei toneeelstukken in streektaal op ‘tjeu’. “Maar dat ligt zo voor de hand en dat is zo makkelijk te doen dat ik dat graag aan anderen over laat.” Dus als iemand zich geroepen voelt?
groninganus 
Nou neu.
Wat leuk, interessant om te lezen. Mijn vader zegt het en die komt uit Glimmen. Het kan zijn dat hij het heeft overgenomen uit de omgeving waar mijn moeder vandaan komt – Westerwolde (Selng). Maar zij gebruikt het niet, en vanavond op de nijjoarsveziede van haar (grote) familie hoorde ik het ook niemand als afscheidsgroet gebruiken. Ik zal mijn vader dit stukje eens voorleggen en ‘m vragen waar hij het vandaan heeft (als hij dat weet).
Ik vind het in elk geval een mooie groet.
Volgens mij is ‘Tjeu’ een variant van ‘Tschxfcs’, dat zich in Noord-Duitsland sinds de veertiger jaren uit ‘Atschxfcs’ heeft ontwikkeld en zich langzamerhand over het hele land verbreid. Bij negentiende-eeuwse schrijvers als Fritz Reuter (Mecklenburg) en Klaus Groth (Holstein) was de vorm ‘Adjxfcs’ nog gebruikelijk. Zo staat het tenminste in het artikel op Wikipedia.
http://de.wikipedia.org/wiki/Tsch%C3%BCs
Hoe het oorspronkelijke woord ‘ad deus’ (tot God) in onze contreien is beland, is minder duidelijk. Sommigen denken aan de handelscontacten met Spanje in de zestiende en zeventiende eeuw (adiós). Anderen denken aan de Hugenoten en aan het leger van Napoleon (adieu).
Veenarbeiders hoeven overigens niet de enige bron voor deze uitdrukking te zijn. Toen het veen bijna uitgeput was, gingen duizenden Nederlanders in het Roergebied werken. Voor de Eerste Wereldoorlog ging het om meer dan 100.000 mensen!
@Otto, reagerend op je eerste: ik heb nog nooit in een Nederlandse bron uit de zeventiende en achttiende eeuw het woord adios zien gebruiken. Wel adieu. Frans is dus de waarschijnlijke herkomst.
Henk Scholte zei er vanavond iets over aan het eind van zijn programma! Net toen ik het tjeu-verhaal aan mijn ouders uitlegde, toevallig in de auto (want dan staat Noord op). Ik heb niet precies alles gehoord maar het was wel leuk en volgens mij voelde hij zich wel vereerd dat hij aanleiding vormde voor zo’n discussie 🙂
@Dorien,
Waar had je vader het vandaan?
Dat in het programma was een herhaalde oproep die helemaal aan het eind van dit geluidsbestand te vinden is:
mms://media.rtvnoord.nl/audio/RN01_1900_2000.wma
Vrijdag stelde Henk de kwestie – “Woar wordt overal tjeu zegd?” – voor het eerst aan de orde. Om een mailtje van hem te citeren: “t Zel mie nij doun over wat veur reaksies doarover kommen. k Hol die
doarvan op heugte.”
Ik kom uit Wildervank en ken deze groet niet. Merkwaardig, aangezien Stadskanaal vroeger bij de gemeente Wildervank hoorde. Het afzetgebied van #tjeu lijkt zich dus te beperken tot de Drentse Veenkolonien, Stadskanaal en Westerwolde.