Groningse of Groninger, dat is de kwestie

Bij de discussie over Gronings of Groninger viel me in dat ik er al eens over geschreven had. In oktober 2004 was dat, voor een afscheidsbundel. Hier volgt dat stukje, dat ik licht heb geredigeerd:

“Ik zat in 1997 een week of wat bij de redactie van de UK, en daar werd verdikkeme het door mij geproduceerde bijvoeglijke plaatsnaamwoord ‘Groninger’ vervangen door ‘Groningse’! Want onze nota bene zuidelijke hoofdredacteur zei dat het ‘Groningse’ was, en niet ‘Groninger’.

En dat terwijl ‘Groninger’ vaak veel mooier en stoerder qua ritmiek en klank is dan dat serpentig nasissende Gronings. En al gebruik ik zelf wel eens ‘Groningse’ als het niet anders kan – niets zo Gronings als de Martinitoren, nietwaar – toch is ‘Groninger’ mijn eerste keus.

In 1967 blijkt Albert Sassen, lector en even later hoogleraar Nederlandse taalkunde aan de RUG, zich al eens over deze kwestie te hebben gebogen. Sassen constateerde toen al dat vooral noordoostelijk Nederland vasthield aan dat ‘Groninger’, omdat men het er beter in het gehoor vond liggen, en dat ‘Groningse’ maar als import beschouwde. In de rest van Nederland werd ‘Groninger’ daarentegen regionaal Nederlands geacht en daarom keek men er ook wel op neer. Ten onrechte natuurlijk: de hoogwelzeergeleerde Sassen verklaarde beide vormen voor correct. Ze waren gelijkwaardig en het kiezen voor één ervan kwam neer op “een taalpolitieke keuze”.

Historisch heeft de er-vorm voor bijvoeglijke toponimica in heel Nederland zelfs zonder meer de oudste rechten. Tot in de zestiende eeuw eindigden die in Holland algemeen nog met -er (bijv. Amsterdammer, Haarlemmer, Alkmaarder). De s-formatie heeft zich hier omstreeks 1600 vanuit – let wel – Zuid Nederland met calvinistische bijbelvertalers en klassieke literatoren als Joost van den Vondel ingedrongen. Ze kreeg anklang, werd van meet af aan beschaafder gevonden en begon een zegetocht door heel Nederland.

Medio negentiende eeuw dreigde die s-vorm zelfs in het laatste er-bolwerk Noordoost Nederland in te nemen. Daarna maakte de er-vorm er echter een glorieuze comeback. Zo werd in 1899 de ‘Groningsche’ Maatschappij van Landbouw herdoopt in de ‘Groninger’ Maatschappij van Landbouw’, en veranderde in 1939 het ‘Groningsch’ Studentencorps Vindicat zijn naam in ‘Groninger’ Studentencorps, een voorbeeld dat sedertdien alle subverenigingen en bijna alle universitaire clubjes hebben gevolgd.

Ook de redactie van het Nieuwsblad van het Noorden nam intussen ‘Groninger’ als voorkeursvorm aan. Dat gebeurde in 1936 op instigatie van Gerrit Overdiep, als hoogleraar de voorganger van Sassen, die als arbiter was gevraagd om een hoogoplopende vete binnen de redactie bij te leggen. Professor Overdiep achtte ‘Groninger’ de inheemse en voor Noord-Nederlanders “enige juiste” variant. “Zuiderlingen”, zo zei hij letterlijk, “mogen zich gelukkig achten met den Hollandschen vorm”. Nog midden jaren zestig hield het Nieuwsblad stevig aan deze lijn vast, want Sassen vond in haar kolommen toen in zes weken tijd slechts tien maal de term ‘Groningse’ tegenover tweehonderd maal ‘Groninger’.

Dankzij de electronische full-text archieven van regionale en landelijke kranten is dat onderzoekje van Sassen voor 2004 heel gemakkelijk te herhalen op veel ruimere schaal. In dit jaar gebruikte het Dagblad van het Noorden nog steeds in 65,6 % van alle gevallen het woordje ‘Groninger’ in plaats van ‘Gronings’ of ‘Groningse’. De Leeuwarder Courant hanteerde ‘Groninger’ nog in 56,6 % van de gevallen. Het Eindhovens Dagblad scoorde echter 34,2 % en het Brabants Dagblad 24,8 % .

Nog steeds is dat ‘Gronings(e)’ dus een zuidelijk fabricaat. En een westelijk, want de Volkskrant doet slechts voor 34,9 % van de gevallen recht aan de keuze van het noorden, terwijl met name Trouw (29,5 %) , NRC (29,2 %) en het Financieel Dagblad (19,7 %) daar nog weer verder onder zitten. Hoe kapitaalkrachtiger, liberaler en confessioneler een lezerspubliek is, hoe meer lak een krant aan de noordelijke keuze heeft, lijkt het wel.

Kortom: De term ‘Groningse’ is een zuidelijk en westelijk inkruipsel, dat bij de UK ten koste ging van het oeroude ‘Groninger’. Bij het vertrek van de hoofdredacteur is er eindelijk de kans dat recht te zetten. Als daad van taalpolitieke bevrijding eist ‘Groninger’ zijn rechtmatige plaats op, naast en wellicht boven ‘Groningse’.