Hoe mijn overgrootvader boerde

Jan K. vroeg zich af of mijn overgrootvader Kroese (Kroeze) daar een “een beetje fatsoenlijk kon boeren”, gezien alle bepalingen waar de eigenaresse van de boerderij hem aan bond.

Als ik kijk naar de boeldag wel. Maar die zegt ook weer niet zoveel over winst of verlies, en temeer niet daar hij tien jaar na de dood van Frans Kroese werd gehouden.

Bij gebrek aan een boekhouding – of belastinggegevens – valt er eigenlijk weinig over te zeggen. Maar er staan voor de jaren twintig nog wel gemeenteverslagen op internet, die ons iets vertellen over hoe er in het algemeen in de gemeente Leek werd geboerd. Het verslag over het jaar 1920, het eerste jaar van de familie Kroese op de Dijkstreek, zegt dat de toestand “minder gunstig” was, door lage aardappelprijzen en een slechte oogst. “Ten gevolge van de natte zomer is de aardappeloogst voor een groot deel mislukt”. Hierbij gaat het voornamelijk om akkerbouw op de zandgronden van de gemeente Leek. Maar de veeteelt, waar Kroese zich mee bezig hield, bleef ellende niet bespaard, omdat er “in ernstige mate” mond- en klauwzeer heerste onder het rundvee.

In 1921 werd de algemene toestand in de Leekster landbouw “niet ongunstig” genoemd. Dit was ook weer zo in 1922. Vooral de veehouderij deed het toen goed vanwege de hoge prijzen voor vee en melk. In 1923 heette de algemene toestand zelfs “zeer goed”. The roaring twenties! Helaas voldeed de gemeente Leek in de jaren erna niet meer helemaal aan het format van de gemeenteverslagen, en negeerde de vraag naar de algemene toestand in de landbouw. Wat niet wegneemt dat er aan de hand van de opgaven omtrent de gemiddelde huurwaarde van landerijen nog wel iets over te zeggen valt. Per hectare was die huurwaarde in:

• 1920 : 250 gulden
• 1921 : 200 gulden
• 1922 : 150 gulden (voor grasland)
• 1923 : 150 à  180 gulden (idem)
• 1924 : 175 à  225 gulden (idem)
• 1925 : 200 à  300 gulden (idem)
• 1926 : 200 à  300 gulden (idem)
• 1927 : 175 à  190 gulden (boerderijen met grasland, los land op de klei doet meer)
• 1928 : 175 à  190 gulden (idem)
• 1929 : 150 à  175 gulden (idem)

Met zijn 200 gulden per hectare was mijn overgrootvader dus relatief goedkoop uit in 1920. In 1921 zat hij precies op het gemiddelde, in 1922 en 1923 erboven en in 1924 er weer min of meer op. Ik heb de verlenging van zijn huurcontract (nog) niet gezien, maar je zou kunnen veronderstellen dat de huurprijs dezelfde bleef. In dat geval was hij in 1925 en 1926 weer goedkoop uit, terwijl hij de jaren erna te hoog zat qua pacht. Het is een beetje hachelijk, maar als je voor het areaal van de boerderij op de Dijkstreek met haar 38 hectare het verschil tussen reële en gemiddelde pacht uitrekent, dan kom je op de volgende bedragen:

• 1920 : + 1900 gulden
• 1921 : / 0000 gulden
• 1922 : – 1900 gulden
• 1923 : – 1330 gulden
• 1924 : / 0000 gulden
• 1925 : + 1900 gulden
• 1926 : + 1900 gulden
• 1927 : –  665 gulden
• 1928 : – 665 gulden
• 1929 : – 1425 gulden

Alles bij elkaar over al die jaren kwam mijn overgrootvader uit op een ‘pachtverlies’ van 255 gulden ten opzichte van de markt. Daar viel nog wel overheen te komen, dunkt me.

Eind 1929, toen mijn overgrootvader overleden was en mijn overgrootmoeder een nieuw contract moest afsluiten, zal de pacht waarschijnlijk voor het eerst verlaagd zijn. En eind 1934 zal dat nog eens zijn gebeurd. Zo kwam ze uit op de 125 gulden per hectare die de kinderen Kroese in de tweede helft van de jaren dertig betaalden, 37,5 % minder dan hun vader vanaf 1920 moest opbrengen. Ik hoef natuurlijk niet uit te leggen dat hier de crisis van de jaren dertig een rol in speelde.