Dichte gordijnen ten teken van rouw
Geplaatst op: 7 januari 2013 Hoort bij: Geschiedenis, Stad toen 12 reactiesGeert H. vertelde me jaren geleden een keer, dat in de straat alle gordijnen dichtgingen, als er een buurman of buurvrouw begraven werd. De gordijnen gingen dicht en alle buren gingen buiten en voor hun deuren staan. Men zweeg. De mannen deden hun hoeden en petten af als de rouwstoet voorbij kwam.
Dat was in de Groninger volkswijk de Oosterpoort, in de jaren vijftig, toen mijn zegsman jong was. Maar dat sluiten van de gordijnen was ook een officiële gewoonte, merkte ik onlangs, want bij de begrafenis van gemeentesecretaris Van der Blij in 1932 heet het:
“Van de gemeentelijke gebouwen waren heden de gordijnen ten teken van rouw neergelaten.”
Vanwege deze toevalsvondst deed ik een steekproefje met de zoektermen rouw + gordijnen (+ neergelaten) in de digitale leggers van het Nieuwsblad van het Noorden. Zodoende kwam ik aan de weet dat dit neerlaten van gordijnen gewoon usance was in openbare gebouwen bij begrafenissen van belangrijke personages.
Zo waren bij de laatste tocht van de Van Panhuyzen in 1907 de gordijnen neergelaten in het stadhuis, het provinciehuis, de universiteitsgebouwen en het academisch ziekenhuis. Maar hier niet alleen, want onderweg, op de route door de stad naar het westen, gold dat ook voor “enige huizen”. Bij aankomst van de stoet in Leek, bleek dat dorp zelfs in zware rouw:
“De gordijnen van de verschillende woningen waren neergelaten.”
De laatste meldingen van dit ooit dus vrij algemene gebruik stonden in 1961 in de krant – het betrof onder meer de begrafenis van Commissaris der Koningin Offerhaus.
Dat het gebruik sindsdien, en waarschijnlijk nog in de jaren zestig uitstierf , blijkt impliciet uit een verhaaltje van Simon van Wattum. Hij schrijft in 1981:
“Niemand droeg meer rouw, zelfs de gordijnen gingen niet meer dicht gedurende de tijd dat de dode boven aarde stond.”
Dit sloeg waarschijnlijk op het sterfhuis zelf, maar als dààr al niet de gordijnen dichtgingen, waarom zouden buren dat bij de begrafenis dan nog wel doen?
Aanvulling, 8 januari 2013
Kor F. wees me op de voorschriften in het etiquette-handboek van Amy Groskamp-Ten Have, Hoe hoort het eigenlijk? Volgens de vierde druk uit 1940, pag. 32:
“In het sterfhuis gaan onmiddellijk alle gordijnen dicht tot na den terugkeer van het kerkhof op den dag van de begrafenis.
De buren ter weerszijde en aan den overkant sluiten de gordijnen op den dag van de begrafenis tot na terugkeer der familie van de begraafplaats.”
groninganus 
maar ook toen stond de dood en de toekomst dicht bijelkaar gelet op de aankondiging twee kolommen verder dat Glenn was uitgeroepen tot de man die als eerste in een baan om de aarde zou worden geschoten.
In de Herepoortbuurt waar ik opgroeide (Rabenhauptstraat e.o.) spande men bij het sterfhuis en de naaste buren lakens voor de ramen. Mogelijk viel er niets ‘neer te laten’ aan vitrage en overgordijnen zouden het huis in duisternis hullen. In mijn straat (Barestraat) waren de ramen aan straatzijde namelijk vrijwel de enige buitenlichtbron en overdag de lamp ontsteken was ondenkbaar.
In het sterfhuis (en bij familie) dekte men ook alle spiegels af bij de begrafenis.
Een andere gewoonte die tot de 60-er jaren duurde was het optreden van de aanzegger. Deze man in zwart tenue belde aan bij buren en kennissen. Als de deur openging nam hij zijn hoed af en begon een verhaal af te steken. Het was een kennisgeving in de trant van overlijdensadvertenties . Soms gaf hij een kaartje af met zo’n tekst.
Ik veronderstel dat het ‘ambt’ van aanzegger een bijbaantje was. In mijn straat vervulde een kleermaker deze taak.
Ik herinner me een uitdrukking in dit verband over iemand die uitermate indolent is: ‘Dei man is al overleden, ’t mot hom allennig nog aanzegd worden.’
Leedaanzeggers waren in de 20e eeuw vaak in dienst van begrafenisverenigingen. Dat gold tenminste voor mijn overgrootvader Hindrik Vondeling, die ca. 1920-1925 leedaanzegger en bode van de begrafenisvereniging in Zuidhorn was.
Ik herinner me in Paterswolde ook nog de aanzegger. Ook was er in begin 1950’s nog wel de begrafenis stoet met een koets gedrapeerd in zwarte bekleding en zwart-omfloerste paarden met een zwarte pluim op de kop.
( het spijt me, maar ik weet niet zeker of ‘omfloerst’ hier het juiste woord is )
In ieder geval zeer indrukwekkend, iets wat je nooit vergeet.
http://www.encyclo.nl/begrip/omfloerst
In die tijd haalde men bij een uitvaart alles uit de kast.Vooral in (ook mijn ) rooms-katholieke kring. De kerk vol zwarte doeken, priesters en andere bedienaren in lugubere gewaden, alle gezangen in mineur en zelfs de kaarsen waren van een donkere wassoort. Alles inderdaad even omfloerst als in Paterswolde: mens, paard, koets, vaandels en – bij militairen – de trom.
Het summum aan horrorgehalte had het slotgebed van meneer pastoor aan het gedolven graf: ‘Laat ons nu bidden voor degene onder ons, die het eerst zal sterven.’.Als koorknaapje genoot ik iedere keer weer van het te verwachten effect: een zichtbare siddering door de rouwende gelederen. Veel tranen golden het lot van het eigen hachje, veronderstel ik.
Zou in deze tradities ook een verschil in de Noordelijke regio hebben gezeten? Ik heb mijn vader (’37) hierover gevraagd en die maakt er melding van dat in het Oost-Groninger Meeden in de jaren vijftig al deze gebruiken (gordijnen dicht, leedaanzegger, paarden/koets) “uit de tijd” kwamen……was daarmee een dorp “moderner” dan een buurt in de Stad (of zit mien ol heer der noast? 😉
Ik denk dat je eerst tientallen mensen zou moeten interviewen op dit punt, voor je er een dergelijke uitspraak over zou kunnen doen.
Klopt Groninganus!
wat de door paaren getrokken koets betref; één paard voor de arbeider en twee voor meneer de boer…. onderscheid moest er zijn
Ben het met de heer Bolt eens. Mijn opa “pachtte” voor 1918 de lijkkoets in Peize. Hij had een zwart paard, dat was normaal genoeg, maar werd er een _dikke – boer begraven, dan leende hij het zwarte paard van zijn oom er bij. Ik kwam in de 50-er jaren en zelfs in de 60-er, hoewel minder, naar school of werk ook wel de leedaanzegger tegen of voorbij. Groot was de teleurstelling bij moeder en buren als ik daar niet even melding van maakte. Altijd was er in mijn geboortedorp het gespitste oor na de klok van negen s morgens; als de kerkklok luidde, werd er iemand “verluud”, dan was er in de voorgaande 24 uur iemand gestorven. Dit hoefde geen kerkelid te zijn, je gaf gewoon aan de begrafenisvereniging door dat je daar prijs op stelde. Bij de uitvaart werd dan weer geluid, voor kerkleden wel langer dan voor niet leden. De klok luidde dan tot men bij het kerkhof was, zo’n 300 meter van de kerk af. Het nieuwe kerkhof was veel verder weg, dus werd er dan geluid tot de laatste van de stoet uit het zicht verdween. Zelfs bij crematies kun je nog aangeven dat je graag wilt dat de klok luidt als je voorbij de kerk komt, dat noem ik ingeleefd respect voor je medemens. In het sterfhuis gingen de gordijnen dicht (bij winter wel lakens, meer lichtdoorlatend bij somber weer, werd de klok stilgezet en de spiegel afgedekt. De lamp in de kamer waar was opgebaard, moest aanblijven, alle dagen tot aan het vertrek. Heel vroeger hing met schilderijen en portretten met glas er voor achterstevoren aan de wand tot na de begrafenis. Als de stoet het sterfhuis verliet, hadden de naobers, die ook neugd waren, de gordijnen aan de straatkant dicht en de honden langs de route waren onder dak gehaald. Die gingen altijd blaffen als ze buiten liepen, zo’n stoet was voor hen iets vreemds.
Ik kan me nog herinneren dat bij het overlijden van mijn opa – in 1980 – mijn ouders de gordijnen eenzijdig dicht deden als teken van rouw. Weet alleen niet meer of dat het linker of rechter gordijn moest zijn (van alle ramen aan de straatzijde). Mijn opa woonde in Veenendaal, wijzelf destijds in Woudenberg.