De balder- of ballebusse: vermaak van Drentse kwajongens

Vanmiddag was de presentatie van Werk van eeuwen, een boek gebaseerd op gesprekken met Tjalling Waterbolk, de bekende archeoloog en landschapsbeschermer.

Hij is van de generatie van mijn vader, en we komen allebei uit hetzelfde dorp: Havelte. Volgens het eerste hoofdstuk in het nieuwe boek groeide Waterbolk er tussen 1924 en 1942 op, in mijn geval gebeurde dat ruim dertig jaar later.

Dan ga je vergelijken en daar komen overeenkomsten en verschillen uit. Een overeenkomst is dat we beide ons vertier vonden in de overvloedig aanwezige natuur, het zwerven in het veld, het hele einden fietsen. De huppies of primitieve blaasinstrumentjes die hij in het voorjaar van jonge lijsterbesscheuten maakte, leerde ik ook maken van een buurman, alleen noemden wij ze uppies, zonder h. We zongen er min of meer hetzelfde klopliedje bij. Nog iets wat we gemeen hebben: het ’s zomers logeren bij Groninger familie, waardoor je verschillen in landschap en geuren op gingen vallen: voor zowel Waterbolk als mij is kamille typisch Gronings, ook in mijn tijd zag je dat spul nauwelijks in Zuidwest-Drenthe.

Het verschil: bij mij bleef de natuurbeleving veel meer in het globale steken. Hij viste bijvoorbeeld veel vaker, krijg ik de indruk, wat ook kwam door zijn vader – de mijne viste niet. Zowel met zijn vader als later zelfstandig zocht hij eieren. Ik heb wel eens zitten vissen, maar vond er eigenlijk geen zak aan, en ben ook wel eens met buurjongens meegeweest om kievietseieren te zoeken, maar dacht al gauw dat ik wel wat beters te doen had. De jonge Waterbolk was ook veel beter op de hoogte van fauna en vooral flora, dan ik. Ik spaarde dan wel vogelpostzegels, maar zoals de jonge Waterbolk vogels in de natuur aan hun zang kon herkennen, dat was mij absoluut niet gegeven, helaas.

Een grappige overeenkomst betreft de specifiek Drentse proppenschieters. Waterbolk noemt ze “balderbussen”, een naam die inderdaad ook voorkomt in de Drentse woordenboeken van Bergsma (1906) en Kocks (2000). Balderbussen werden in de herfst gemaakt – in Waterbolks jeugd gebeurde dat nog met een uitgeholde vliertak, waarin een stempelstok van eikenhout paste, die eikels of elzenproppen met een knal wegschoot.

In mijn tijd heetten die balderbussen ballebussen – de d en de r waren er dus in die drie decennia uitgesleten. Ook maakten wij als kinderen van de Wederopbouw niet louter meer gebruik van natuurlijke materialen: het vlierhout had bij ons afgedaan. Wij gebruikten plastic buis, om precies te zijn eindjes van een centimeter of 20-25 zoals je ze vinden kon bij een van de vele woningbouwprojecten. Vaak ging het om nogal snel en ruw afgezaagde stukjes. Met een schuurpapiertje haalde je de braampjes af van de buiseinden, die je zo glad mogelijk maakte. Vervolgens nam je een rechte stok die nèt wat dikker en ruim een handbreedte langer was dan de buis. Je sneed er een handvat aan, door met een mesje de rest van de stok af te schillen tot hij soepel door de buis paste. De stempel of kwast aan het andere uiteind van de stok maakte je door met dat uiteind op een straatsteen, stoep of muur te bonken, net zolang tot  het voldoende ging rafelen. In beide uiteinden van de buis sloeg of propte je vervolgens eikels. Je plaatste de stempel op het ene uiteind van de buis, zette het handvat van de stempelstok tegen je buik, nam de buis in beide handen en vuurde af door de buis naar je toe te trekken waardoor de stempelstok door de buis ging: vanwege de luchtdruk in de buis schoot de eikel aan de andere kant er met een beste knal uit, terwijl de andere eikel dankzij de stempelstok diens positie innam. Met dit vervaarlijke instrument schoot een buurjongen eens een vogel uit de boom, iets waar niet iedereen even goed over te spreken was. Ik meen dat we aan het maken van deze ballebussen deden tot we een jaar of tien elf oud waren, daarna werd het collectief afgedaan als te kinderachtig.