De uil als zinnebeeld in onze vaderlandse Renaissance

Vandaag staan wij een wijle stil bij de verschillende aspecten van de uil in de prentkunst van de Nederlandse Renaissance.

Destijds reeds, werd de uil bezien in verschillende gedaanten.

Allereerst was het ook toen al een bijster wijs dier, anders zou het immers nooit in een studeerkamer geportretteerd zijn:

Uil, schrijvend aan lessenaar, ca. 1580. Collectie onbekend.

Zijn weinige, maar intensief gelezen boeken staan echter met hun gesloten krappen nogal onpraktisch op de plank: je kunt de titels op hun ruggen niet lezen, omdat die ruggen naar de wand gekeerd zijn. Uiteraard is het nacht, getuige de klok en het pikkeduister achter het venster. De uil krabbelt in zijn foliant geheime symbolen op, in dit geval dat voor Mars, nu meer bekend als het mannenteken. Deze kamergeleerde houdt zich onledig met oorlog, of in elk geval iets polemisch, zo lijkt het.

Een wat fijnere prent van bijna een halve eeuw later toont nog steeds die uil, bij nacht en ontij bezig met het vergaren van wijsheid en kennis:

Cornelis Bloemaert (II) naar Hendrick Bloemaert, Uil met bril en boeken, ca. 1625. Collectie Rijksmuseum.

Alleen is diens educatieve missie tot mislukken gedoemd. Het boek dat hem tot profijt moet strekken blijft gesloten en dicht – “Wat baet kaars off bril, als den uul niet sien en wil?” Als iemand er niet voor open staat, is iedere wetenschapsvoorlichting bij voorbaat kansloos.

Een geheel andere gedaante die de vaderlandse Renaissance-uil aanneemt, is die van de pelgrim:

Pieter van der Heyden, Vastenavond (detail) 1567. Collectie Rijksmuseum.

Hierboven zien we een dergelijke uil als beeldcitaat op een Vastenavondprent uit 1567. De inventor van de geciteerde houtsnede was Jeroen Bosch. Diens uil stapt, beladen met zonde en onreinheid, van het duister in het klare daglicht en gaat met bedelstaf en schelpenhoed op naar Santiago de Compostella om penitentie voor zijn zonden te doen. Het is dus eigenlijk een deugmens, of althans: dat wil hij worden. En om te laten zien dat het hem menens is doet hij de lange wandeling op slechts één been, zodat hij dubbel zo lang onderweg is.

Een soortgelijke uil staat op een ingekleurde gravure:

Monogrammist MH (graveur), Uil uitgedost als pelgrim, ca. 1500-1549. Collectie Rijksmuseum.