Kluftenstrijd rond de Witlattensteeg

Bij welke nabuurschap hoorden de kamers van Braden Appeltien eigenlijk? Een verhaal dat het historische belang van burenhulp demonstreert èn relativeert.

Ca. 1765-1770 worden er opmerkelijk veel nieuwe ‘kamers’ (dwz eenkamerwoninkjes) in en om de stad Groningen gebouwd. Buiten de Oosterpoort geschiedde dit bijna uitsluitend in het hovengebied, en wel primair aan de Houtzagersteeg en langs de Griffe. Bij elkaar genomen vormden deze eenvoudige woninkjes de kiem van een sloppenwijkje, dat nog een lang leven beschoren zou zijn.

De redenen dat deze schamele stulpjes hier toendertijd neergezet werden, liggen voor de hand. Enerzijds was er nog volop ruimte in het hovengebied, waar de bouwregelgeving soms ook wat minder strikt gehandhaafd werd. Anderzijds sloegen hof-eigenaars door het bouwen van kamers twee vliegen in één klap:  ze beurden voortaan huurpenningen èn ze verkregen toezicht op hun siertuinen, die bij nacht en ontij nogal eens door onverlaten werden bezocht, al kon dit positieve effect bij het huisvesten van de verkeerde persoon wel eens omslaan in een jammerlijk tegendeel.

Een steeg die hierboven ongenoemd is gebleven was de Witlattensteeg, die met een bajonet-achtige verspringing ingeklemd lag tussen de Oosterweg en de Merwe, de sloot op de plek waar we nu de Meeuwerderweg aantreffen. De noordoostelijke helft van die steeg nam nog de plaats in van het oostelijke gedeelte van de Polderstraat – aan het uiteind van dit steeggedeelte, waar zich nu wat winkels bevinden, werd omstreeks 1767 een rijtje van drie kamers onder één dak gebouwd, die uitzagen op de Merwe met een dam erin, een wal aan de overkant, het groenland van de Meeuwerd en in de verte de molenrij langs het Winschoterdiep.

De bouwer en eigenaar van deze kamers, Stoffer Jans Pieman, in de wandeling ook wel ‘Braaden Appeltien’ geheten, was herbergier, aanvankelijk in de Koning van Denemarken aan de Rademarkt – waarvan hij de stichter was – en ten tijde van de bouw van genoemde kamers in het veel oudere logement de Karper, dat zich even binnen Klein Poortje bevond, vlakbij het provinciale klokhuis waarvan het belletje op regelmatige tijden de afvaart van trekschuiten in de richtingen Delfzijl en Winschoten aankondigde. Dankzij de wachtkamerfunctie van de Karper voor het reizende volk en zijn pacht van het ‘verlaat’ (de sluis) tussen het Damsterdiep en het Schuiten- of Winschoterdiep moet Pieman goed hebben geboerd. Hij kocht en bouwde wel meer ontroerend goed in de stad en bovendien werd hij meermalen door collega’s in het herbergiersgilde tot ‘olderman’ gekozen, dit ondanks het feit dat hij de schrijfkunst niet machtig was.

Vlak na de bouw en de verhuur van zijn kamers aan de Witlattensteeg, om precies te zijn op 7 maart 1768, vervoegde Pieman zich ten stadhuize met een verzoekschrift, dat voor hem was opgemaakt door een schrijver van professie en dat hij getekend had met een kruisje. Uit dit stuk blijkt dat die kamers nog niet ingedeeld waren bij een van de naberschappen buiten de Oosterpoort – door de bewoners daar ook wel ‘kluften’ genoemd – en dat het uiteind van de Witlattensteeg als het ware nog een soort niemandsland, een witte vlek vormde op de kaart van de naberhulp aldaar.

Voor Piemans huurders had dit nare consequenties. Toen één van zijn kamerbewoners stierf en de twee eerste kluften aan de Oosterweg het niet eens konden worden tot welke kluft die kamers behoorden, moest de president-Burgemeester eraan te pas komen om het Salomons-oordeel te vellen, dat de bewoners van beide naberschappen dan maar gezamenlijk het stoffelijk ovrschot moesten afleggen, kisten, naar het kerkhof dragen, verluiden en ter aarde bestellen.

In het verzoekschrift meldt Pieman dat beide naberschappen inderdaad aan het bevel van de president-Burgemeester hadden voldaan. Alleen zat het hem dwars dat ze de kist niet langs ‘de gewone en gemene passage’ – d.w.z. de gebruikelijke weg over de dam die vlakbij de kamers in de Merwe lag, door de ‘wringe’ (het damhek), over het lage dijkje langs de Merwe, langs het ‘Slijkdiep’ (de Griffe) en de Drekstoep naar het begin van de Oosterweg – hadden gebracht, maar via de Witlattensteeg, naar het zeggen van beide kluften omdat ze geen vergunning hadden om eerstgenoemde route te gebruiken. Daarbij hadden ze vooraf de ‘doodbarve’ (de uit de kerk gehaalde draagbaar) niet zoals te doen gebruikelijk naar de kamer van de overledene gebracht, maar aan het begin van de Oosterweg neergezet.

Het gebruik van de volgens Pieman normale weg zou betekenen dat de eerste naberschap langs de Oosterweg verantwoordelijk zou zijn voor naberhulp in Pieman’s nieuwe kamers aan de Witlattensteeg. Indeling van zijn kamers bij die kluft had ook Pieman’s uitgesproken voorkeur. Vooraan de Oosterweg, zoals gezegd langs de Houtzagersteeg en de Griffe, stonden immers nog meer nieuw gebouwde woningen en die bevonden zich in noodgevallen zoals geboorte, ziekte en overlijden het dichtste bij. Pieman verzocht de heren daarom of ze zijn kamers bij de eerste naberschap wilden indelen en of ze het gebruik van de door hem geprefereerde route voor het vervoer van gestorvenen, ‘als zijnde het naaste kerkpad’, wilden bekrachtigen.

Piemans verzoekschrift werd meteen na de indiening in handen gesteld van een raadscommissie onder leiding van Burgemeester van Iddekinge, de luitenant-stadhouder en veruit de machtigste Groninger regent. Vlak voor de ‘bonenkeur’ of regeringswisseling van februari 1769, ruim tien maanden later, was deze commissie klaar met haar werkzaamheden en bracht ze rapport uit aan het volledige stadsbestuur. Dit nam het besluit dat Pieman’s kamers voortaan – anders dan Pieman wilde – onder de middelste naberschap aan de Oosterweg zouden horen en dat de overledenen uit die kamers via de Witlattensteeg ter begrafenis zouden worden gedragen, welke steeg dus als kerkepad dienst zou doen. Jammer genoeg gaven de heren geen motivatie voor deze keuze, daar blonken ze wel vaker niet in uit, maar wellicht heeft het feit dat de eerste naberschap al wat groter was dan de tweede en wat meer dragende mannen omvatte, er een rol in gespeeld.

Een raadsdienaar werd naar de Oosterweg gestuurd om het besluit van het stadsbestuur officieel mede te delen aan de oudste naburen van de middelste naberschap, d.w.z. de mannen van wie het in dit soort gevallen afhing of er een buurtvergadering werd belegd. Deze oudste naburen waren Jan Willems Cramer (vermoedelijk een kleine handelsman), Willem Keizer (de derde moesker van de oostzijde van de Oosterweg) en Tonnis Willems (de tweede moesker aan de westkant), al met al lieden die letterlijk (vanaf hun hogergelegen geografische positie, tegenwoordig tussen de Kroeg van Klaas en Wah Hing) en figuurlijk (qua stand) neer moeten hebben gekeken op de armoedzaaiers die de lager gelegen hoven langzamerhand gingen bevolken, waarmee ik maar wil aangeven dat er ook wel eens een sociaal aspect aan hun onwil kan hebben gezeten. Want men legde zich niet neer bij de beslissing van de heren. Het duurde niet lang of de ‘volmachten’ (woordvoerders) van de tweede kluft kwamen onder aanvoering van Cramer op hun beurt met een verzoekschrift ten stadhuize, waarin ze het stadsbestuur vroegen om de benoeming van een nieuwe commissie ter heroverweging van het besluit. Zo’n commissie kwam er niet. De heren hadden blijkbaar weinig zin om op het besluit terug te komen lieten dit rekest rustig aan de spijker hangen.

Dat betekende niet dat de middelste naberschap het hoofd in de schoot legde, zo bleek ruim een jaar later (voorjaar 1770), toen zich daar tot twee maal toe een sterfgeval voordeed – o.a. van een kind dat in de Oliemolensteeg in de kost was en daar aan de pokken bezweek – en de kamerbewoners van de Witlattensteeg niet uitgenodigd werden voor het verrichten van de naberplichten en het bijgevolg ook niet voor de drinkgelagen achteraf waarop traditioneel halve en kwart tonnen kluin werden geconsumeerd. Pieman kwam toen andermaal op voor zijn huurders en vervoegde zich opnieuw met een klacht bij de heren, die wederom een raadsdienaar op de tweede kluft afstuurden met de boodschap dat men andere maatregelen zou nemen als het niet afgelopen was met die halsstarrigheid.

Deze raadsdienaar stapte naar Pieter Takens, de eerste moesker aan de westzijde van de Oosterweg, die fungeerde als ‘breukmeester´ (inner van entreegelden plus boetes, kasbeheerder) van de tweede naberschap. De raadsdienaar kreeg van Takens te horen dat diens kluft ‘finaal’ weigerde om aan het door de heren genomen besluit te voldoen.

En dat betekende hommeles. De heren vonden het nu welletjes met dat eigenwijze volkje buiten de Oosterpoort en vroegen hun ‘fiscaal’ (officier van justitie) een gerechtelijk onderzoek in te stellen naar deze ‘disobediëntie’ (ongehoorzaamheid).

De fiscaal ontbood Takens voor een verhoor. De breukmeester ontkende zich in gemelde termen tegen de raadsdienaar uitgelaten te hebben. Persoonlijk kon het hem weinig schelen bij welke naberschap Piemans kamers aan de Witlattensteeg nou eigenlijk hoorden, maar zijn eigen naberschap was in elk geval de mening toegedaan dat ze die kamers er niet bij konden hebben, omdat ze de doden uit die kamers dan over een ‘pendam’ (schutdam in een sloot) en een plank moesten dragen, inderdaad nogal een hachelijk karwei met die combinatie van draagbaar en doodskist. Dat Piemans kamers tot de eerste kluft behoorden stond voor de buren van de tweede kluft buiten kijf, want de buren van de eerste hadden ‘het geld van intrede’ van de kamerbewoners gevraagd en bovendien waren de nabervrouwen uit die kluft ook bij een kraamvrouw in een van Pieman’s kamers geroepen.

Het relaas van de raadsdienaar en het verhoor van Takens door hun fiscaal gaf de heren van het stadsbestuur aanleiding om te laten merken dat het hun menens was. Ze bevestigden hun eenmaal genomen besluit nog eens definitief, waarbij ze ‘een ieder die sulks mag aangaan’ gelastten ‘aan het selve te obediëren en sig stiptelijk daar na te reguleren’.

Breukmeester Pieter Takens werd wegens ongehoorzaamheid veroordeeld tot een daalder boete, die hij binnen acht dagen aan ‘de gemene armen’ diende te voldoen. Getuige een kwitantie en een post in de diaconierekening betaalde Takens juist op tijd. Van enigerlei problemen bij de buiten-Oosterpoorter naberschappen is nadien geen sprake meer.

Harry Perton

Eerder in iets andere vorm verschenen in De Oosterpoorter van ? 1994. Met dank aan mijn ‘oomzegger’ E. voor het uittypen van de digitaal zoekgeraakte tekst.

Een onverwachte plek voor asperges

Groningen, voorjaar 1715. De plotseling mataglap geworden kandidaat in de theologie Van Selbach slaat zijn broer dood. “Hij had het paaslam geslacht”, verklaarde de predikant in spe achteraf:

“Het moest volbracht worden”.

En dan te weten dat de gebroeders Van Selbach de dag tevoren nog genoeglijk met elkaar asperges hadden zitten eten. Dat overheerlijke galgenmaal zegt natuurlijk nog niet dat het voornaamste ingrediënt hier ook vandaan kwam. De asperges kunnen immers import zijn geweest. Hoewel ze dan bij de toenmalige, zeer langzame middelen van vervoer als paard en wagen, beurtschip en trekschuit aanzienlijk aan kwaliteit zouden hebben ingeboet.

Inderdaad zijn er bewijzen, dat de aspergeteelt ooit min of meer gewoon was in en om de stad Groningen. Ten eerste werden werden aspergeplantjes hier rond 1750 bij de vleet aangeboden. Zo woonde er een bloemist en deurwaarder aan de Rademarkt, Lambertus van Alsema, die vanaf 1744 herhaaldelijk in de Groninger Courant adverteerde, dat hij onder meer “enige duizenden allerbeste aspergeplanten” te koop had. Begin jaren 1760, als deze Van Alsema gestorven is, springen er twee hoveniers in het gat in de markt: J.G. Becker aan de Nieuwe Kijk in het Jatstraat (anno 1764 als stadshovenier de ontwerper van het Sterrebos) en zijn collega Andreas Danikes vooraan in de Volteringestraat (= Folkingestraat). Ook koopman H. Brommelkamp in De nieuwe Spijkerboor aan de Steentilstraat verkoopt dan jonge aspergeplanten. En in de jaren 1770 duikt dergelijk commercieel pootgoed buiten de stad op, bij de hovenier van artilleriemeester Trip op de Vredenburg, een huis van stand in Sappemeer.

De prijzen waarvoor de één en tweejarige aspergeplantjes werden aangeboden? Per honderd kostten ze tussen de 15 en 22 stuivers, ruim het dagloon van een geschoolde, volwassen timmerman. Geen spul dat iedereen zich kon veroorloven. Of ligt dat wat genuanceerder?

De bovengenoemde bloemist Lambertus van Alsema moet zijn aspergeplantjes buiten de Oosterpoort hebben opgekweekt. Daar had hij een hof (= siertuin) van meer dan 100 roeden en nog een flinke lap grond tussen de Witte Latten- en de Oliemuldersteeg, die hij naderhand in percelen ging verhuren, toen hij een moeskerij met 661 roeden (ruim een hectare)  Pelstergasthuisgrond aan de westzijde van de Oosterweg overnam. Of Van Alsema zelf ook het product asperges teelde, weet ik niet. Maar in de omgeving van zijn gronden kwamen, getuige een viertal verkopingen, wel aspergebedden voor:

1728

De hof van Nanne Aijkes aan het pad langs het Nieuwe Graven Diep oftewel de Griffe,

“sijnde voorsien met een somerhuijs, deftige aspergie bedden en vrugtbomen”.

NB: Aijkes had in de Steentilpoortendwinger nog een hof.

1734

De hof van wijlen secretaris Hoisingh tussen de Cuba- en de Witlattensteeg met “schoone vrughtbomen, planten en aspergiebedden”. N.B.: Hoising bezat verder drie panden aan de Schoolholm en het A-kerkhof. Op zijn hof buiten de Oosterpoort zat een pachter, de kennelijk ter zake kundige “mr. Joost hovenier”, wiens aanplant èn huisraad uitdrukkelijk van het verkochte hof werden uitgezonderd. Waarschijnlijk bewerkte deze Joost de aspergebedden van de notabele hof-eigenaar. Er woonden in de omgeving wel meer hoveniers en mensen die hand- en spandiensten op hoven verrichtten. Zeer waarschijnlijk waren dit de eerste vaste bewoners van het gebied buiten de Oosterpoort na de moeskers.

1745

De “tuin of behovinge” van weesheer P. de Cock en zijn vrouw,

“Voorsien van tyn voor 3 jaar groote nieuws angelegte Asperge Bedden en veelerhande jonge exquisite Vrugtdragende boomen, zeer angenaam gelegen aan de overzijde van de Trekvaart buyten ’t Kleine Poortjen op de streek van ’t MIEUWERT, als meede een Somer huijs, staande boven een Gragte uytziende over de Groenlanden op de Stadt, de weg, en het lopend Trekdiep; Een prieel en verdere Commoditeyten, als de Gegadigde in ogenschijn kunnen neemen.”

N.B. De precieze ligging van deze hof was aan het Winschoterdiep, even binnendijks ten zuiden van de oliemolen, temidden van groenland, op een lokatie tussen de huidige Van Julsinga­straat en Verlengde Frederikstraat. Inderdaad had je van hieruit, als je standpunt maar hoog genoeg was, een fraai uitzicht op de stad met haar wallen, poorten en torens.

1758

De “Welgeleegen Hof” van A.J. Schutte,

“zynde het eerste in de Kuibasteeg, zynde voorzien met een steene Zomerhuys, Stookhuys, Privé en Regenbak, benevens 6 Aspersie Bedden en veel Fyne Vruchtdraagende Boomen; beneffens een groot getal Persiker Abrikosen en Wyn Stokken. Die het zelve in Oogenschyn gelieft te neemen, kan de Sleutels by bovengenoemde laaten haalen; Het zelve is reeds bepoot en beplant.”

N.B. Schutte was wijnhandelaar, eigenaar van Het Provinciale Koffiehuis aan de Brede Markt en handelaar in Franse pruimen. Zijn hof lag in de hoek Oosterweg-Cubasteeg noordzijde.

Bij verkopingen van de meestal veel grotere moeskerstuinen werden aspergebedden nooit genoemd. Deze vier hoven vormden bovendien maar een kleine minderheid van alle hoven buiten de Oosterpoort en het Kleine Poortje. De teelt van asperges was dus niet grootschalig. Anderzijds ging het wel om zeer opvallende hoven. Iedereen die toentertijd in deze omgeving rondliep, moet ze hebben gekend. In drie van de vier gevallen bleken de eigenaren van hoven met aspergebedden in goede doen. Zij zullen het arbeidsintensieve werk aan de bedden hebben overgelaten aan hoveniers, die vaak in de onmiddellijke nabijheid, zo niet op de hoven woonden.

Toch ontbeerde een van de vier eigenaren een titel en een familienaam. Maar een armoedzaaier kan deze Nanne Aijkes niet echt geweest zijn, daar hij ook elders nog een hof bezat. Hoe het ook zij met die Aijkes, buiten de Oosterpoort was de grond uitstekend geschikt voor de aspergeteelt. Want de asperge gedijt met zijn dikke, vlezige, diepgroeiende wortels het best op zandgrond en het allerbest op zandgrond met een ondergrond van klei, omdat die snel opwarmt. Maar van veel vocht heeft de asperge zijn bekomst, dus moet die zandgrond wel goed afwateren. En aan die criteria voldeed de grond buiten de Oosterpoort. Onder een laag middeleeuwse en later opgebrachte cultuurgrond van één à anderhalve meter zat er immers nog een half metertje dekzand, waaronder zich keileem bevond. Maar dat keileem hield het water niet op. Als het flink regende, vloeide het hemelwater dankzij het aflopen van de Hondsrug vlot naar de ringsloot van polder de Meeuwerd (nu Meeuwerderweg).

Diezelfde oostelijke helling van de Hondsrug zorgde ervoor, dat de aspergebedden er na zonsopgang razendsnel opwarmden. Nu bevonden zulke gronden waar asperges het goed op doen zich wel meer in de omgeving van Groningen. Inderdaad waren er vlakbij of wat verder weg nog wel meer hoven met aspergebedden. Aan de andere kant van de Hereweg, op de westflank van de Hondsrug, bijvoorbeeld:

1743

De hof van de weduwe van Jan Bazuin aan de Baresteeg, met “drie Espergy Bedden”.

1751

Een “extra Vermaakelyk en groot Vrugtbaar Hof” van Tamme Jacobs aan het eind van de Aduardersteeg,

“hebbende haar uytzigt over het Land (…), met extra vrugtbaare Wynstokken, Persiken, Abricosen, Kersen en 8 schoone Aspergie Bedden (…)”

Opmerkelijk: in geen van beide gevallen ging het om gerenommeerde eigenaars. Dat was wel weer het geval met de Gezworene H. Bloemert, die in 1744 behoorlijk wat onroerend goed aan de oostzijde van het Schuitendiep, tussen de Steentil- en de Sint-Jansbrug, van de hand deed, onder andere een hof met “Deftige Vrucht Bomen, Aspergie Bedden &c”.

Eveneens in goede doen waren de bezitters van buitenhuizen in de omgeving van de stad, waarbij zich soms aspergebedden bevonden. Zo lagen er anno 1751 maar liefst achttien in een keukenhof bij een huis van stand te Eelde en beschikte ook het landgoed Ekenstein bij Appingedam anno 1753 over meerdere aspergebedden.

Tijd voor een afronding. Rond 1750 vormden aspergebedden vlakbij en in de stad Groningen bepaald geen onbekend verschijnsel. Niet dat iedereen er nou asperges teelde, verre van dat, maar iedereen kende wel liefhebbers, gezien de verspreiding. Getuige de namen en functies van eigenaars der aspergebedden, waren die vaak in goede doen, maar niet noodzakelijkerwijs, want er zitten ook mensen bij zonder titels en klinkende familienamen.

Zullen de notabele eigenaars het arbeidsintensieve werk aan hun bedden hebben overgelaten aan hoveniers, die vaak in de onmiddelijke nabijheid van, zo niet op hun hoven woonden, ook sommige mensen die van zonsopgang tot zonsondergang moesten werken om zich in leven te houden, leken er de tijd en het geld voor over te hebben. Dit waren de èchte liefhebbers, dunkt me.

—

Omstreeks 1994 in iets andere vorm verschenen in wijkkrant De Oosterpoorter.

Hadewych de duivelbanster

Een van de leden van de Groninger kerkeraad meldde op 30 augustus 1668:

“Een seker litmaet Hedwich genaemt wonende buiten het kleine poortjen wierde beschuldigt van duivelbannerye (…)”.

De naam van de beschuldigde, Hedwich, kwam niet veel voor in onze contreien. In de lidmatenregistratie die de Groninger gereformeerde gemeente bijhield, is deze naam zelfs niet eens te vinden.

Maar namen kwamen nogal eens verbasterd in stukken terecht. Werkelijk de enige persoon op wie de melding dan kan slaan is de “Hadewyk Nieuwhoff”, die zich in september 1655 liet inschrijven, nadat ze uit Beerta was verhuisd naar de stad. Ook heet zij wel Hadewych Cristoffers, naar haar vader of (wijlen) haar man, of Hadewych van Hamburg, omdat ze anno 1602 of 1603 in de buurt van die Duitse stad geboren was.

Hadewych was dus 66 jaar en naar de maatstaven van die tijd al behoorlijk oud. Via de verschillende klappers en toegangen in de Groninger Archieven probeerde ik haar wat scherper in beeld te krijgen, maar dat bleek vergeefse moeite. Ze had geen burgerrecht, was geen lid van een gilde, oefende geen andere kleine nering uit en bezat evenmin onroerend goed. Waarschijnlijk behoorde ze tot de dienstbare stand, die in veel bronnen niet of nauwelijks vertegenwoordigd is.

Het enige wat we weten over haar levensomstandigheden, is dat ze buiten Klein Poortje woonde. Dat was in deze tijd een aanduiding voor het streekje aan de oostzijde van het Winschoterdiep, tussen de huidige Brink- en de Griffebrug. Wellicht huurde ze hier een éénkamerwoninkje, maar misschien hield ze hier ook wel verblijf in een slaapstee of kosthuis. In elk geval reisde ze niet rond, zoals zoveel collega’s.

Het delict duivelbannerij

Waarom maakte de gereformeerde kerkeraad zich eigenlijk zo druk om de duivelbannerij waarvan onbekende kerkeraadsleden Hadewych betichtten? Het doen verdwijnen van den boze moest toch immers een haar welgevallig oogmerk zijn?

Laat me vooropstellen dat slechts een enkeling ’t waagde om het bestaan van de duivel, kwade geesten, tovenaars en heksen te betwijfelen. Men geloofde bijna algemeen nog in de aanwezigheid en de inmenging van de Satan en zijn trawanten in het dagelijks leven. Die vormde er zelfs een substantieel onderdeel van. Een veelgelezen en invloedrijke predikant als Willem Brakel zei eens: “Wie niet aan het bestaan van tooverij en toovenaars gelooft is zelf waarlijk betooverd van den duivel”. Ongeloof in de duivel hing samen met ongeloof in God, zo werd nog algemeen aangenomen. Balthasar Bekker, een Amsterdamse predikant die het geloof in boze geesten en toverkunsten bestreed, kreeg dan ook ontslag in 1692. En daarna moesten predikanten, onder andere in Groningerland, nog een eeuw lang een verklaring tegen diens leerstellingen ondertekenen, voordat ze überhaupt konden worden aangesteld.

Anders dan katholieken, die de hulp van een in exorcisme gespecialiseerde priester konden inroepen, mochten de gereformeerden voor het weerstaan van Lucifer’s reëel geachte listen en lagen slechts hun toevlucht zoeken tot vasten, bijbellezing en gebed. Andere middelen waren hen door God verboden. Die vormden een inbreuk op het eerste van de tien geboden: “Gij zult u geen andere goden voor mijn aangezicht hebben”. Ook verschillende passages in het bijbelboek Leviticus laten aan duidelijkheid niets te wensen over: “Gij zult u niet keren tot waarzeggers en tot de duivelskunstenaars; zoekt hen niet, u met hen verontreinigende: Ik ben de Here uw God”. Volgens de gereformeerde orthodoxie lokte het bestaan en het raadplegen van duivelbanners, wikkers, waarzeggers, belezers, bezweerders en wat dies meer zij de gerechtvaardigde toorn Gods op, die in de vorm van rampen als overstromingen, ziekten en oorlog onherroepelijk het land zouden treffen.

In de gereformeerde optiek kwam het inschakelen van een onttoveringsdeskundige of contramagisch specialist op hetzelfde neer als het gebruik maken van Beèlzebub’s sinistere krachten. Het was een gruwelijke zonde. Vandaar dat de Groninger kerkeraad zich druk maakte.

Verzwarende omstandigheid

Gaf het raadplegen van duivelbanners alleen al aanleiding tot het toepassen van kerkelijke tucht, in dit geval was de duivelbanster zèlf nota bene lidmate, iemand die belijdenis had gedaan van het ware geloof volgens de Heidelbergsche Catechismus en die gerechtigd was om samen met de andere leden als één lichaam het Avondmaal des Heren te genieten. Het was zaak om dat lichaam rein te houden. En vuile ledematen van het sacrament te weren.

Enerzijds kon de beschuldiging van Hadewych best wel een praatje zijn, anderzijds moest het consistorie waakzaam blijven. Hadewych kreeg daarom een oproep om voor de kerkeraad te verschijnen. Alleen kwam ze niet opdagen. Vandaar dat men haar tien dagen later weer op de agenda zette.

Maar op de bewuste 9 september 1668 verscheen Hadewych evenmin, “wegens eenige swackheit”, en ook op 4 oktober bleef ze weg “wegens hare sieckte”. Men stuurde vervolgens de predikant van de kluft op haar af om te onderzoeken of de beschuldiging juist was. Deze wijkdominee meldde op 8 november dat Hadewych tegen hem een bekentenis had afgelegd. Op verzoek van wat mensen was ze in een bepaald huis geweest, “alwaer een geest soude sweven”…

Bijzonder

Hier wil ik even bij stilstaan. In de woning waar Hadewych haar kunsten vertoonde, was het niet pluis geweest. Men geloofde dat er de geest van een overledene rondwaarde, waarschijnlijk van een overleden familielid, want dat kwam het vaakst voor. Diens geest kon pas rust vinden als men zijn of haar schulden of beloften had voldaan. Het familielid had bijvoorbeeld een som gelds aan de armen nagelaten, maar die zagen er na het sterfgeval nog geen rooie duit van. Daarom kwelde de geest de erfgenamen of huidige bewoners van het huis, bijvoorbeeld in de vorm van een geheimzinnige, niet te genezen kinder- of veeziekte. De duivelbanner of wikker moest dan de geest van de zwaar gefrustreerde erflater, die voor hem of haar zichtbaar was in de vorm van een witte gedaante, identificeren en de juiste remedie aandragen, vaak een charitatieve gift.

Dat is min of meer de klassieke casus van duivelbannerij, gereconstrueerd uit enige tientallen gevallen, voorkomend in de handelingen van de gereformeerde kerkeraad en in de oude rechterlijke archieven van de stad Groningen. Meestal ging het zowel bij de dienstverleners als bij hun klandizie om vrouwen. Algemeen werd aangenomen dat het talent om geesten te kunnen onderscheiden en manipuleren van geslacht op geslacht overerfde, meestal via de vrouwelijke lijn. Zoniet, dan was de magische dienstverlener geboren met de helm op. Met die helm bedoelde men een gedeelte van het vruchtvlies op het hoofd. Het was ook een gewild object bij vroedvrouwen en bakers, omdat het geluk zou brengen.

Duivelbanners, wikkers, belezers, geestkijkers etc. kregen ook vaak aanloop van mensen die geloofden het slachtoffer te zijn van brandstichting, diefstal of zwarte magie. Menigmaal identificeerden ze iemand in hun sessies nogal positief als brandstichter, dief, tovenaar of heks. De vermeende dader werd dan wel uitgescholden of mishandeld, waarna er processen konden volgen wegens eerroof, smaad of smart.

Volgens sententies gaven verreweg de meeste duivelbanners toe dat ze mensen oplichtten. Wat dat betreft vormde Hadewych geen uitzondering. Tegen de wijkpredikant vertelde ze dat ze haar klanten niet zozeer had geholpen omdat ze nou in geesten geloofde, maar eerder “quansuis, om de lieden van haer ydele phantasie te bevryden”. Waarmee ze haar bedrog dus voor klantgerichtheid liet doorgaan.

Haar werk was goed beloond geweest. Ze kreeg er maar liefst twee ducatons voor, tesamen zes gulden en zes stuivers, dat is het equivalent van zeker twaalf modale daglonen. Daarmee beurde ze een veelvoud van de beloning die bekend is van een paar andere Groninger gevallen uit die tijd, steeds een schelling of sestehalf (5,5 stuiver), en dat terwijl het bij een van deze gevallen om de beruchte Anna Doedens ging, die zeer veel aanloop had.

Kennelijk verliep de door Hadewych voltrokken duivelbanning naar wens in de ogen van haar cliënten. Of die daarmee ook definitief van hun hersenspinsels afgeholpen waren, valt natuurlijk te betwijfelen.

Tegen de wijkpredikant zei Hadewych dat ze verder geheel onschuldig was aan alle geestdrijverij. De kerkeraad besloot pas weer actie te ondernemen als ze gezond zou zijn. In de laatste maanden van 1668 was het nog niet zover, echt nieuws kwam er pas in het voorjaar van 1669, om precies te zijn in de kerkeraadsvergadering van 10 maart:

“Van Hedwich waarsechster is vernomen dat sy in hechtenis sit. En also twee ledematen wierden beruchtigt van collusie met dese wickster, sal D[ominee]. Keuchenius als Pastor in de kluft sich daar op naerder informeren en sullen sy mede in Ministerio voor ’t Avondtmael noch verstaen worden.”

Met andere woorden: Hadewych zat in de bajes en de predikanten stelden een onderzoek in naar twee lidmaten die haar hulp zouden hebben ingeroepen. Daarna werd op 5 april de zaak voor de kerk afgedaan:

“Van Hedwich (…) is verhaelt, datse overtuight synde van waerseggerye niet alleen opentlyck gegeeselt, maer oock uitgebannen is. Doch van de collusie van andere ledematen met haer is niets gebleken”.

Procesgang

Hadewych was gegeseld en verbannen – uiteraard gaf deze voor haar minder prettige levenswending aanleiding om eens wat verder te kijken in de archieven van de stad. Helaas zijn er geen proces-akten of verhoren uit deze periode bewaard gebleven, Maar daarom niet getreurd, er resten nog altijd de declaraties van de Stadsgeweldige (de cipier van de stadsgevangenis voor niet-burgers) en de sententies van Burgemeesteren en Raad , dat zijn de vonnisen, gewezen door het stadsbestuur.

In beide series bronnen komt de oude vrouw inderdaad voor. De cipier verantwoordde in zijn financiële memorie van eind 1669 dat Hadewych in de voormiddag van 28 februari bij hem binnengebracht was door het stedelijke politie-apparaat:

 “heft d’ Stadts schulte met zyn dieners by my In apprehensy gebracht een vrouwe genaempt heidewigh van hamborgh woonende doemaels buiten dat keinne poortien, Ende den 30 marty an den scharprichter overgeleevert an den kaack met Rooën gestreecken, 30 daghen elck dach 7 st[uver], is 10-10-0”.

Anders gezegd: voordat ze haar publieke straf onderging was Hadewych dertig dagen gedetineerd geweest voor zeven stuivers per dag, zodat de totale rekening opliep tot tien gulden en tien stuivers.

Tot slot de sententie, die de heren op 29 maart 1669 tegen haar uit lieten spreken. Dat stuk meldt dat Hadewych ook zonder dat er martelwerktuigen aan te pas hoefden komen toegaf, dat ze “door verscheiden waerseggeriën en duivelse inventiën” gestolen en verloren goederen wist aan te wijzen, een dienst waarvoor ze van diverse personen geld beurde. Bij haar werk maakte ze misbruik van het Evangelie van Johannes, “met andere Godtlose dingen”, zoals een zeef en een sleutel. Tegen dat laatste voorwerp sprak ze gewoonlijk “enige ergerlicke en vervloeckte woorden”, te weten “loop in Godts name, loop nae de duivel”. Al met al een kwaad waardoor “veel conden worden mitsleidet”.

Methode

Hoe ze haar magische spullen precies gebruikte is niet duidelijk, maar Hadewych’s methodes zijn zeker verwant aan praktijken die ruimschoots in de literatuur zijn beschreven. Zo dichtten veel mensen aan het Evangelie van Johannes een beschermende kracht toe. Vandaar dat dit bijbelboek geheel of gedeeltelijk op kleine schijfjes of medaillons werd gedrukt, die als amulet om de hals werden gedragen en zo als weermiddel tegen tovenarij fungeerden.

De zeef, waarschijnlijk een haren teems voor het reinigen van melk, en de sleutel, in dit geval van een erfafscheiding, wijzen op de veel gebruikte techniek van het zeefdraaien. De duivelbanner of wikker bevestigde hierbij de sleutel aan de rand van de zeef, waarna hij of zij de zeef aan de sleutel omhooghield of omhoog liet houden, een bezweringsformule uitsprak en de opgetrommelde aanwezigen aansprak of de namen van verdachten liet noemen. Bij de juiste persoon ging de zeef dan bewegen of draaien.

Soortgelijke identificatie-methodes, die met enig psychologisch inzicht heel mischien zelfs iets op konden leveren, bestonden uit het combineren van een sleutel met een bijbel of bijbelboek (bijvoorbeeld weer dat Evangelie van Johannes), of een schaar met een zeef.

Hoe dan ook, de Groninger magistraat was van deze praktijken allerminst gediend. Hij noemde deze een zaak “van seer quaden gevolge, welcke wel rigereuselick andere ten exempel diende worden gestraft”. De heren wilden dus een voorbeeld stellen. Maar de zwaarste straf wilden ze niet opleggen en daarom veroordeelden ze Hadewych slechts tot kaak, geseling en verbanning uit Stad en Lande.

Nadat de schulte Hadewych bij De Punt over de grens zette, ging ze waarschijnlijk naar Roden, want daar dook anno 1669 een onbekende duivelbanster of geestkijkster op. Die melding is dan tevens de laatste die we over haar hebben.

De behandeling die Hadewych ondervond van het stadsbestuur, was nog in 1755 de gebruikelijke inzake duivelbanners en wikkers. Pas aan het eind van de achttiende eeuw verzachtte het strafrechtelijke klimaat voor deze beroepsgroep, waarvan de vertegenwoordigers hooguit nog een schrobbering of een paar dagen celstraf hoefden ondergaan. Die verzachting is ongetwifeld te danken aan de Verlichting. Verlichte geesten bestreden het bijgeloof ook wel, maar dat deden ze primair door polemiek, voorlichting, volksopvoeding en onderwijs, en niet meer zozeer door strafrechterlijke sancties.

—

Tot mijn verbazing stond dit stuk nog niet op mijn  weblog. Ik schreef het ooit in een eerste versie voor De Oosterpoorter, plaatste het in 2004 op een nu verdwenen website en maakte er in 2006 een lezing van. Dit is dan de vierde versie van dit verhaal.

Nieuwjaarswens van de Drekmenners (1852)

Wat we nu de Oosterpoort noemen, lag voor de ontmanteling van de vesting Groningen buiten de Oosterpoort van deze stad. En daar had je, zo’n beetje tussen het huidige cultuurcentrum en het tegenwoordige Zuiderpark in, een belangrijke stedelijke voorziening, namelijk de Drekstoep, oftewel de plek waar straat- en huisvuil, menselijke fecaliën en mest werden gemengd voor verzending naar de veenkoloniën.

Bij deze voorziening kon het behoorlijk stinken. Dat gold ook voor de mannen die er al het vuil heenbrachten, verwerkten en inlaadden. Drekmenners of Gele Rijders werden ze wel genoemd, en hun wagens heetten ook wel ironisch Boldootkarren.

Quasi uit naam van deze mannen nu, is een nieuwjaarsgedicht geschreven, dat ik aantrof op de eerste pagina’s van het Groninger tijdschrift De Huisvriend, jaargang 1852. Hoogstwaarschijnlijk was deze pastiche, die alle conventies van het toenmalige nieuwjaarsgedicht volgt, het werk van de bekende Jan Goeverneur. Als redacteur van De Huisvriend plaatste hij een noot bij het gedicht, waarin hij verantwoordde dat hij het bewuste ingezonden stuk plaatste in het vertrouwen, “dat niemand onzer Lezers uit dit stuk een booze lucht toewaaijen zal”.

Goeverneur hoopte dus, dat de lezer hem de plaatsing niet kwalijk nam. In zijn gedicht dringen de drekmenners namelijk aan op het verwijderen van wat resterende luchtjes uit de Groninger burgerhuizen en boerderijen – geurtjes die samenhingen met allerlei minder fraaie menselijke eigenschappen als twistzucht, drankzucht, eigenwaan, gokzucht, politieke en religieuze partijzucht, trots, behaagziekte en geldzucht. Hier is het gedicht:

OOK NOG VUIL IN HUIS?

——-

EEN NIEUW LIED,
AAN DE ACHTBARE BURGERS IN STAD EN LAND
BIJ DEN AANVANG VAN DIT NIEUWE JAAR
DOOR HUNNEN ONDERDANIGE DIENAARS
DE ASCH EN KARRELUI
EERBIEDIG OPGEDRAGEN.

Welvroede Mannen! van wat kleur,
Wat deeg of stof gij ook mogt wezen;
Wel schoone Vrouwen! als de geur
En bloem van de aard met regt geprezen:
Kortom, zeer achtbre Burgerschaar!
Gelijk al menig duizend jaar
De koopliên uit het Oosten kwamen
En bragten wierook, aloë,
Met kostelijke mirrhe meê,
Zoo ziet ge ons, aschliên, thans te zamen,
Optreên uit ons òòk riekend oord,
Gelegen buiten de Oosterpoort,
Waar de uchtendzonne bloost en gloort,
Om, zij ’t geen geur van specerijen,
Toch op den eersten dag van ’t jaar,
Als onze gave op ’t feestaltaar,
U heil en groet en beê te wijën.

——-

Gij weet, van tweeden nieuwjaarsmorgen
Tot ultimo December toe,
Betoonden wij ons ’t werk niet moe,
Maar zaagt ge ons onverdroten zorgen,
Dat wat in huis en stad niet hoort
Gebracht werd buiten de Oosterpoort.

Potscherven, lompen, lorren, vodden,
Tuig, afval, ’t vuile beddestroo,
Omballing, heel uw rommelzoô
Van oude sloffen, flarden, todden,
Gootmodder, asch, vuil en zoo voort,
Wij bragten ’t buiten de Oosterpoort.

Al wat ge onnuts, wat – met permissie! –
Ge vuils, naars, goors en stinkends vondt,
Met wat u stuitte of tegenstond,
Met heel uw smerige commissie
Belastet ge ons tot aan den boord,
En dan – ’t ging buiten de Oosterpoort.

Wat moet dus ’t geurig bij u wezen!
Wat moet, welk huis we ook binnengaan,
Een zoete lucht ons tegenslaan,
Nu al, wat kwaden reuk doet vreezen
En ’t rein van d’atmosfeer verstoort,
Gebragt is buiten de Oosterpoort!

Dus mijmerden wij, karremannen,
Toen wij, ons zondagspakjen aan,
Dees morgen kwamen aangegaan;
We waanden allen stank verbannen,
En toch…. uit menig huis komt voort
Een luchtje als van onze Oosterpoort.

Hoe, Burgers! kan dat mooglijk wezen?
Hoe Burgeressen! kan dat zijn?
Och, – wordt niet boos, weest niet sjegrijn,
Als we u in ’t kort de les reis lezen! –
Niet AL, wat bij u thuis niet hoort,
Gaaft gij ons mee naar de Oosterpoort.

Twist, Tweedragt, Ruzie, Kijverijen,
Verschil staag tusschen man en vrouw,
Rook ’t niet dààrnaar in dit gebouw,
We zouden de eigenaars benijen,
Och menschen, wat uw rust zoo stoort,
Geeft ’t mee, geeft ’t mee naar de Oosterpoort!

Drank! – Goede God! die stank der stanken
Verpest hier zoo de lucht in huis?
Kapot de flesch! Het glas in gruis!
Ge zult in eeuwigheid ’t ons danken.
Weg met de pest van de ergste soort!
Geeft ze ons mee buiten de Oosterpoort.

Mijnheer! we willen graag gelooven,
Dat wat gij denkt, schrijft, leert of speekt,
Goed is; doch: “Wijs- en waarheid steekt
Alleen in mijn begrip!” te boven
Gaat dat ons dom verstand. – Och voort
Met zulk een Waan naar de Oosterpoort!

Gij die bij dagen en bij nachten
Bij jas of lanter nederzit,
Slechts uit den Kaartenbijbel bidt,
En vrouw en kindren laat versmachten,
Och, eer soms ge in den grond u boort,
Geeft mee dat vuil naar de Oosterpoort!

En gij die, om gaauw rijk te wezen,
In ’t Koninklijk Hazardspel deelt,
Dat talloos tal van jammren teelt,
Och, ook uw hoopen en uw vreezen,
Dat u de rust der ziel vermoordt,
Geeft ons ‘t, geeft ons ’t voor de Oosterpoort!

Hier staan we voor een boerenwoning;
Had Praalzugt, Trots, Hoovaardigheid
Er niet zoo’n booze lucht verbreid,
Men zou er huizen als een Koning.
Mijnheer! Mevrouw! och hoort ons woord:
Geeft mee dat vuil naar de Oosterpoort.

Kabalen links; regts ook kabalen!
Het kuipen groot, de ambitie flaauw, –
Veel kiezers aan hun pligt ontrouw, –
Getob om stemmen op te halen, –
Och, jeetje! wien dat ook bekoort,
Wij wenschen ’t buiten de Oosterpoort.

Mejuffers die met gekke snufjes
Ons mannen, naar ge meent, behaagt,
Die roemt op wat ge al uitbaks draagt,
Niet op wat ge inbaks hebt, och nufjes!
Koketterij…. vertrouwt ons woord!
Wordt eens oud vuil voor de Oosterpoort.

Hier woont er een die al zijn dagen
Den snooden Mammon heeft gewijd.
Ligt, dat hem menigeen benijdt;
Maar wij, we moeten hem beklagen.
Geld-, Gouddorst, Woeker, al dat soort
Hoort thuis bij ons vòòr de Oosterpoort.

Religietwist, Verkettring, Hating
Van wie niet bidt, gelijk Gij bidt.
Van wie in andren kerkstoel zit,
Stank, stank is daarvan de achterlating;
Wàt ge ook gelooft, gelooft ons woord:
Die stank moet buiten de Oosterpoort.

Och, wat nog drek en vodderijen!
Wat kunnen we, eer het overal
Schoon, rein en geurig wezen zal,
Nog niet een vuil en modder rijen!
Dus Burgers! luistert naar het woord
Der mannen van uit de Oosterpoort:

——-

Elk huis in deze stad moet net en zind’lijk wezen;
Geen lucht waaije er, die er niet hoort!
Dat we onzen pligt niet doen, wilt, Burgers! dat niet vreezen,
Onze aschkar rolt bestendig voort;
Doch, ligt nog kwade stof bij genen of bij dezen,
Om ’t even maar van wat voor soort,
Geeft een nieuwjaarsfooi ons, voor ’t rijm door u gelezen,
En gooit ons al dat tuig aan boord.
We wenschen dat alom eens deze stad geprezen
Zij, als heel Neerlands geurigst oord,
Waar de allerfijnste neus op zijn gemak kan wezen,
Behalve…. buiten de Oosterpoort.

Een vertoning zonder voorbeeld

Rond de Oosterpoort, zoals die van 1623 tot 1874 bestond, heeft zich veel afgespeeld. Toch maakte ze in al die jaren van haar bestaan slechts één keer onderdeel uit van festiviteiten.

Dat was in 1808. In de lente van dat jaar beleefde keizer Napoleon de gelukkigste dagen van zijn leven. Hij stond op het toppunt van zijn macht en glorie. Zijn legers hadden achtereenvolgens in de slagen van Austerlitz, Jena en Friedland gezegevierd over de troepen van Oostenrijk, Rusland en Pruisen. Daarmee beheerste hij bijna de gehele kustlijn van Europa. En als de despoot zijn voor dat moment enig overgebleven vijand, Groot Brittannië, niet met militaire middelen op de knieën zou weten te krijgen, dan zou dat wel gebeuren door een totaal handelsembargo: het Continentale Stelsel.

Om dat embargo in onze contreien tot een succes te maken, had Napoleon in juni 1806 zijn broer Louis tot koning van Holland benoemd. Al spoedig na diens aantreden bleek deze eerste Nederlandse monarch zich echter dermate met de Nederlanders te identificeren, dat zijn machtige broer menigmaal in woede uitbarstte. Zo ging ‘de goede Lodewijk’ Nederlands leren, wat volgens beleidsbepalers aan het hof in Parijs maar een ten dode opgeschreven taaltje was.
Bovendien verzette Lodewijk zich tegen de invoering van conscriptie (zeg maar dienstplicht) hier te lande, was hij in de ogen van zijn broer véél te laks in de veldtocht tegen Pruisen (1807) en liet hij oogluikend toe dat er de hand gelicht werd met het embargo van het perfide Albion, dat hier te lande voor grote economische schade zorgde.

Op 27 maart 1808 schreef Napoleon dan ook aan zijn broer, dat er wat hem betreft een eind kwam aan diens koningschap. Het Hollandse klimaat was niet goed voor broerlief – Lodewijk moest maar koning van Spanje worden, een suggestie die Lodewijk overigens niet opvolgde.

Juist in die dagen was het, dat de Groningse Oosterpoort de enige triomfantelijke intocht uit haar bestaan beleefde. De directieven voor die intocht waren begin maart 1808 al uit Den Haag ontvangen, toen des konings ministers van Binnenlandse Zaken en van Oorlog per missive aankondigden dat een gedeelte van de Zijne Majesteits armee uit Noord-Duitsland zou worden teruggetrokken “om in het midden van hunne vrienden en broeders te verblijven”. En aangezien de soldaten dapper gestreden hadden aan de zijde “van onzen grooten Bondgenoot”, daarbij aan grote gevaren bloot hadden gestaan, maar veel roem en voordelen voor het vaderland hadden behaald, gaf dat hun “de rechtmatigste aanspraak op dankbare erkentenis der gehele Natie”. Vooral in garnizoensplaatsen zoals Groningen mocht er derhalve niets worden nagelaten om de troepen een feestelijk onthaal te bezorgen. Welnu, Burgemeester en Wethouderen van Gruno’s veste maakten er met gezwinde spoed werk van: reeds op 14 maart lag er een draaiboek voor de intocht klaar.

Twaalf dagen later wist men precies waar men aan toe was wat betreft het te ontvangen en in te kwartieren legeronderdeel, het aantal manschappen en de datum van aankomst. Eerst kwam er een brief van kolonel Lycklama uit Bremen, die van generaal Dumonceau bevel had gekregen om de 21e maart zijn beide bataljons infanterie af te laten marcheren naar Groningen. En vervolgens arriveerde er een schrijven van de Minister van Oorlog, dat het door deze bataljons te vormen Groninger garnizoen zou bestaan uit 77 officieren en ongeveer 1800 manschappen.

Deze soldaten hadden deel uitgemaakt van de bij de Weser gestationeerde achterhoede van het noordelijke leger in de strijd tegen Pruisen. In naam van de koning hadden ze Ost Friesland bezet. Aangezien het gehele koninklijke leger uit zo’n 20.000 man bestond, ging het om een kleine tiende van alle Hollandse manschappen.

Het eerste bataljon zou op 29 maart de stad binnentrekken en het tweede een dag later. Beide bataljons kwamen langs het Winschoterdiep, over de Bonte Brug en langs de Griffe. Volgens de Provinciale Groningsche Courant, die er van beide plaatselijke kranten nog het meest gedetailleerd verslag van deed, leverden de drie dagen van hun aankomst en onthaal “eene vertoning op, waarvan, tot dus verre, in de jaarboeken onzes Vaderlands geen voorbeeld gevonden werd…”

Nadat men in het stadhuis bericht had kregen dat het zover was, stapten burgemeester Quintus, twee wethouders en de stadssecretaris in twee koetsen, die zich, voorafgegaan door vijf raadsdienaars met ongedekt hoofd, op weg begaven naar de Oosterpoort. Intussen was de hele route van de markt tot buiten de poort afgezet met gewapende burgers.

Bij de Oosterpoort gekomen, stapten de stadsbestuurders uit om te voet de brug over de gracht te passeren. Op de belendende wallen en andere plekken had zich reeds “een ontelbaare menigte van aanschouwers” verzameld. De troepen stonden in slagorde geschaard op het lage land langs de gracht.

Voor hun front hield burgemeester Quintus een toespraak, die meermalen onderbroken werd met de juichkreet “Hoezee, leve de Koning!”. Kolonel Lycklama kreeg vanaf een zilveren presenteerblad een met driekleurige linten doorvlochten lauwerkrans aangeboden, die plechtig op de spits van het vaandel werd gezet.

Even na drieën kon de eigenlijke intocht dan beginnen. Op de Oosterpoortenbrug kregen de manschappen palmtakjes uitgereikt, waarmee ze hun hoeden en mutsen versierden. Ze passeerden de Oosterpoort die door de kunstschilder Wieringa opgetuigd was als triomfboog. Deze Groninger ‘Arc de Triomphe’ zag er zo uit:

“De gewelfde ingang met bloemfestonnen behangen – de met laurieren omgeven inscriptie boven dezelve: Voor de te huis komende Overwinnaars, Blijde inkomst, gul onthaal en vreedzaam verblijf – de twee pylasters van rood marmer – de beide witte krijgstrofeën in witte nissen nevens dezelve – de grauwe borstwering met schilden verzierd, van pallemtakjes omgeven, met de woorden: Krijgsbeleid en Dapperheid, Roem en Eer – de witte kroonlijst, en op dezelve de prachtige balustrade met het Koninklijk Wapen in het midden…”

Achter die balustrade zaten de stadsmuzikanten te spelen. Terwijl de militairen met hun bereden staf voorop, met vliegend vaandel, slaande trom en “onder een keurig muziek” langs de van turfwagens gezuiverde en aangeveegde en opgeruimde Rademarkt en Oosterstraat marcheerden, tussen de rijen gewapende burgers door, waarachter het eveneens “als met Volk bezaaid” was, luidden de klokken van de Martinitoren, waarvan ook een aantal nationale vlaggen wapperde. Aangekomen op de markt volgde nog een parade, voordat het bevel ingerukt mars gegeven werd en de manschappen hun verschillende kwartieren konden gaan opzoeken.

Op woensdag 30 maart herhaalden deze taferelen zich na aankomst van het tweede bataljon. ’s Nachts waren de verschillende burger- en militaire wachten geïllumineerd. Op donderdag de 31e kregen de troepen bovendien een maaltijd aangeboden. Het voetvolk mocht zich in de Martinikerk te goed doen aan rundvleessoep, ham, witbrood, ruim bier en een halve fles wijn de man. Geen wonder dat de soldaten hierna “met gepaste vreugde in de stad omwandelden”. Van het bier lieten ze nota bene nog drie oxhoofden (ca. 700 liter) onaangeroerd staan, die het stadsbestuur verdeelde onder de diverse arm- en weeshuizen.

De onderofficieren werden onthaald in de Korenbeurs en de hoofdofficieren kregen een diner van 42 couverts in logement De Doelen, waarbij 94 flessen wijn soldaat werden gemaakt. Ook allerlei Groninger hoogwaardigheidsbekleders zaten hierbij aan. Maar liefst vijftien toasts werden uitgebracht: op de koning, de koningin, de prins, de keizer, de minister, het leger, de landdrost, de commandant, B&W enz.

Wat betreft keizer Napoleon, pas vierde in de rij, klonken de glazen na deze inzet:

“Hij is boven alle lof verheven. Na alle helden overtroffen en zich met alle Militaire eer overdekt te hebben, zal hij ons een eervolle Vrede bezorgen, het geluk der gehele Waereld!”

Vijf jaar later zou alles anders zijn. De Oosterpoorter ‘Arc de Triomphe’ was in het najaar van 1808 al afgebroken. Het stadsbestuur kon het hout goed gebruiken. Want hout was duur ten tijde van het Continentale Stelsel – Brittannia heerste immers buitengaats.

—

Dit verhaal is eerder in iets andere vorm verschenen in wijkkrant De Oosterpoorter.